İslam mimarisinde şadırvan
Şadırvanların İslam mimarisinde önemli bir yeri vardır. Ait oldukları cami mimarisi üslubunda yapılan şadırvanların İslam'ın ulaştığı coğrafyalarda ve Anadolu'da birbirinden güzel örnekleri bulunur. Kimi dönemlerde caminin içinde kimi dönemlerde avluda yapılan şadırvanlar, el-yüz yıkamak ve abdest almak, bazı örneklerinde ezan okuma için inşa edildiler. Peki, İslam mimarisinde ilk şadırvan örnekleri hangileridir ve nasıl bir dönüşüm yaşamıştır?
🔸Su yapıları içerisinde yer alan şadırvanlar, genellikle saray, câmi, medrese gibi anıtsal ölçekteki yapılar içerisinde anılır.
🔸Şadırvan (şârbân, şâdurbân) sözcüğü Farsça'da suyun aktığı, yukardan döküldüğü anlamında kullanılan "şadurvan" kelimesinden gelir.
🔸Kelime kökenine bakıldığında ise neşeli, mutlu, sevinçli anlamlarına gelen şâd ile, akan, yürüyen, ruh, can anlamlarına gelen revan sözcüklerinin birleşiminden oluşur.
🔸 Bundan yola çıkarak şâdurvan, ruh/ can dinlendiren ya da mutluluk akan, sevinç akan anlamında kullanılan kültürümüze mahsus kelimedir.
🔸 Sözlük anlamına bakıldığında ise şadırvan (şâdırvan/şâdurvân), genellikle câmi avlularında bulunan çok musluklu duvarlarla çevrili su haznesi olarak tanımlanır.
🔸 İşlevsel olarak rûha/cana dinginlik, neşe vermesinin yanı sıra şadırvanlar, câmi, medrese gibi kamusal alanlarda el-yüz yıkama, su içme, abdest alma amaçlı da kullanılırlar.
🔸 Şadırvanlar, üstü örtülü ya da açık bir su haznesinden, kimi örneklerde hazne üzerindeki bir fıskiye düzenlemesinden, su haznesini kir ve diğer etkilere karşı koruyan bir hazne kafesinden oluşur.
🔸 Eğer musluklu ise akan su için bir su kanalı ve kimi örneklerde de etrafında oturma elemanları bulunur.
🔸 Târihî süreçte çeşitli İslâm devletlerinde şadırvanlar genellikle iç avluların merkezinde kare, çokgen ya da dâire planlı olarak inşâ edildiler.
🔸 İlk İslâm devleti olan Emevîlerin saraylarından Hırbet el-Mefcer (743- 744)'in ön avlusunda bulunan baldaken planlı üstü kubbe ile örtülü kare havuz, İslâm mîmarlığındaki ilk şadırvan örneği sayılabilir.
Baldaken plan: Osmanlı camilerinde sıklıkla kullanılan bu sistem, ana kubbenin, birbirine askı kemerleriyle bağlanan ayakların oluşturduğu strüktüre oturtulmasıyla meydana gelir.
🔸 Eyyûbîler, üst örtüsü olmayan açık havuzlu şadırvan tipinin ilk örneğini ortaya koydular.
🔸 Mescid-i Aksâ ile Kubbetü's-Sahrâ arasında yer alan "birke" (büyük havuz) şadırvan havuzu, 1193 yılında inşâ edildi.
🔸 Selçuklu Halep emîri Seyfeddin Tengiz tarafından 1327 yılında yenilendi ve XIX. yüzyılda ise Osmanlı Devleti tarafından yeniden yaptırıldı.
