Finansal okuryazarlık açısından katılım finans

Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi koordinasyonu ve ilgili tüm paydaşların etkin katılımıyla hazırlanan "Katılım Finans Strateji Belgesi (2022-2025)" geçtiğimiz Kasım ayında yayımlandı. Katılım finans alanında ülkemizin ilk ulusal strateji belgesi olan bu belge Türkiye'yi katılım finansın lider ülkesi yapmak için bir yol haritası niteliğindedir. Bu belge fintek ile birlikte İstanbul Finans Merkezi projesinin iki temel ayağından biri olan katılım finansın stratejisini ortaya koymakta ve Türkiye'ye özgü bir model oluşturmayı amaçlamaktadır. Dünyada İslami finans, Türkiye'de faizsiz finans veya katılım finans olarak bilinen bu finansal sistem, Türkiye'de resmî olarak faaliyete başladığı 1984 yılından bu yana sürekli gelişmiş ve önemli bir konuma gelmiştir. Bu gelişim, sistemde yer edinme (1984-1998), ihtiyatlı gelişme (1999-2013) ve stratejik gelişme (2014-2021) olmak üzere üç ana dönemi yaşamıştır. 2022-2025 dönemi için ise Türkiye'de ilk defa katılım finansa yönelik hukuki, idari ve kurumsal altyapının oluşturulması yanında mevcut yapıda önemli bir dönüşümü gerçekleştirmeyi amaçlayan Katılım Finans Strateji Belgesi yayımlanmıştır.

Katılım finans sisteminin büyümesi ve hedefine ulaşabilmesi için en önemli faktörlerden biri ilgili paydaşlar ve toplum nezdinde bu sisteme ilişkin olumlu algının, farkındalığın ve finansal okuryazarlığın oluşturulmasıdır. Katılım finans sistemini konvansiyonel finansal sistemden ayıran temel etken, İslam'ın finansal ürün, hizmet ve yapılara ilişkin ilke ve esaslarını belirleyen kurallardır. Bu iki finansal sistem arasındaki farkı ayırabilme bilgisine sahip olunması ve bunun uygulanabilirliğine yönelik algı bu sektöre yönelim kararında etkili olacaktır. Bu konudaki potansiyelin ortaya çıkarılmasında algı, farkındalık ve finansal okuryazarlığın oldukça etkisi olduğu tahmin edilmektedir. Bir diğer önemli husus ise katılım finans sistemini uygulayan kurumların fıkhi esaslara uyumlu bir süreç takip edip etmediklerine yönelik algıdır. Bu konudaki algı da yine farkındalığın artırılması ve finansal okuryazarlığın geliştirilmesiyle sağlıklı bir hale gelecektir. Yine katılım finans kuruluşlarının etkinlik ve verimliliğine ilişkin algı ile bu algının oluşmasında, katılım finans sistemine, kavramlarına, ürün ve hizmetlerine ilişkin farkındalık seviyesinin artırılması önemlidir. Örneğin faiz ile kâr payı arasındaki ayrımın anlaşılmasına yönelik aydınlatıcı çalışmalar en önemli konunlardandır.

Katılım finans okuryazarlığı, aslında finansal okuryazarlığın bir alt kümesidir. Katılım finansla ilgili konularda temel kavramlar hakkında bilgi sahibi olma ve bu bilgileri finansal kararlarında kullanabilme becerisi olarak tarif edilebilecek olan katılım finans okuryazarlığı ülkemizde zaten düşük olan genel finansal okuryazarlıktan da aşağı seviyededir. Türkiye'de temel yatırım araçlarının altın ve gayrimenkulle sınırlı olması bunu desteklemektedir. Çünkü diğer finansal ürünlere yönelik bilgi seviyesinin düşük olması, ürün ve hizmet çeşitliliğinin azlığı ve finansal ürün tercihlerinde düşük riskliliğin tercih edilmesi gibi faktörler bunu doğurmaktadır.

Ne yapmalı?

Katılım finans sistemi mevcut durumunun çok ötesinde bir potansiyele sahiptir. Ancak mevcut algı, farkındalık ve finansal okuryazarlık seviyesi bu potansiyelin ortaya çıkması için yeterli değildir. Katılım finans kurumlarının organize teverruk uygulaması gibi İslami finansın ilkelerine ve ruhuna uygun olmayan bazı uygulamaları, rekabet baskısı ve mevzuat eksikliği, getiri oranları ile faiz oranlarının birbirine yakın seyretmesi, bazı fıkhî kararlarda, belirli bir metodolojiden yoksun ve ikna edici olmayan şekilde zaruret ve maslahat ilkelerine sıkça referans verilmesi gibi sorunlar gündeme gelmektedir. Yapılan çalışmalar, katılım finansın bilinirliğinin toplum nezdinde düşük olduğunu; konu hakkında bilgi sahibi olanların önemli bir kısmının da katılım finans sisteminin işleyişi, yapısı ve potansiyeli ile ilgili yanlış bilgilere sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bu sebeple katılım finansa ilişkin olumlu algı, farkındalık ve finansal okuryazarlığın artırılmasında, katılım finans sistemi ile ilgili veri, yayım ve diğer dokümanlara kolay bir şekilde ulaşılması oldukça önemlidir. Bu çerçevede, katılım finansa ilişkin tüm verilerin, yayınların ve ilgili diğer belgelerin yer aldığı çevrimiçi bir veri merkezinin hayata geçirilmesi gereklidir.

Katılım finansı lise ve üniversite öğrencilerine tanıtmak fevkalade önemlidir. Nitekim uygulamalar gençlerin faizsiz bir ekonomik sistemin mümkün olduğunu kabullenmelerinin yetişkinlere nazaran çok daha yüksek olduğunu göstermektedir. Yetişkinler üzerinde yapılan bir ankette faizsiz bir ekonomik sisteme inancın çok düşük olduğu görülmektedir. Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi tarafından 2021 yılından bugüne gerçekleştirilen "Katılım Genç Gelişim" programı, gençlerin katılım finansa ilişkin olumlu algı, farkındalık ve finansal okuryazarlığının artırılmasına yönelik önemli katkılar sunmaktadır. Benzer programların, kamu çalışanlarına ve meslek örgütlerine yönelik de geniş çaplı olarak gerçekleştirilmesi faydalı olacaktır. Örneğin Gençlik ve Spor Bakanlığı tarafından desteklenen ve Politik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Merkezi (PESA) tarafından Sakarya'da 2018 yılında yürütülen "Gençler İslami Finansı Öğreniyor ve Uyguluyor" isimli proje bunlardandır. Proje kapsamında Yeni Başlayanlar İçin İslami Finans adında bir kitapçık da hazırlanarak dağıtılmıştır. Yine ÖNDER İmam Hatipliler Derneği ve Ziraat Katılım ortaklığında gençlerin İslami finans üzerine çalışmaları ve bu alanda bilinç kazanmaları amacıyla iki yıllık bir eğitim programı olarak hayata geçirilen "Finans Genç Projesi" de kayda değerdir. İstanbul'da ve Anadolu'da burada anamadığımız benzer birçok çalışmanın yapıldığı da görülmektedir. Bu tür çalışmaların artmasını diliyoruz.

Katılım Finans Strateji Belgesi'nde, algı, farkındalık ve katılım finans okuryazarlığının geliştirilmesi için üç temel hedef önerilmiştir. Bunlar katılım finansa yönelik olumlu algı ve farkındalığın artırılması, katılım finans okuryazarlığının artırılması ve Türkiye Katılım Finans Bilgi Merkezi'nin kurulması önerileridir. Bu gelişmeleri sağlamak üzere yapılan temel tespit ve önerilerden bazıları şöyledir:

1. Finansal okuryazarlık programlarına katılım finansın dâhil edilmesi.

2. Katılım Finans terimlerinin standartlaştırılması, bu amaçla Türkçe, İngilizce ve Arapça dillerinde "Katılım Finans Sözlüğü" hazırlanması.

3. Ders müfredatına katılım finans konularının eklenmesi. Katılım finans okuryazarlığını artırmaya yönelik konular ve içeriğin ortaöğretim müfredatına eklenmesi.

4. Gençlere yönelik dijital uygulamaların hazırlanması.

5. Diyanet İşleri Başkanlığı odaklı etkin iletişim yürütülmesi ve katılım finansa yönelik bir birimin kurulması. Cuma hutbelerinde faiz, karz-ı hasen, risk-paylaşımı gibi katılım finansla ilgili konulara düzenli ve sürekli olarak yer verilmesi. İmam-Hatipler ve muhtarlara yönelik temel katılım finans eğitimi düzenlenmesi.

6. İstanbul Finans Merkezi kapsamında, katılım finansa ilişkin Türkiye'nin temel bilgi merkezi ve çevrimiçi platformu olarak Türkiye Katılım Finans Bilgi Merkezi'nin (KFInfo) hayata geçirilmesi. Bu merkez katılım finansın yurt içi ve yurt dışı paydaşlarının en hızlı ve etkin biçimde bilgiye erişimini, paydaşların birbirleriyle iletişimini, katılım finansa ilişkin algı, farkındalık ve katılım finans okuryazarlığını artırmayı sağlaması hedeflenmektedir.

Prof. Dr. Murat Şimşek