Astronomi tarihinin en popüler aleti: Usturlap
Usturlap kelimesini daha önce duydunuz mu? Prof. Dr. Sezgin'in dünyaya tanıttığı bilimsel buluşlar arasında usturlaplar da yer aldı. Usturlaplar, bilimsel ve teknik özelliklerinin yanında birer sanat eseri olarak bilim tarihinde özel bir yere sahiptir. Sizler için, İslam alimlerinin geliştirdiği usturlap hakkında bilinmeyenleri derledik.
Astronomi tarihinde en yaygın ve en popüler alet olan usturlap, Arap İslam kültür çevresine İslam'dan önce ve İslam'ın ilk dönemlerinde Yunan bilimlerinin yürütüldüğü Akdeniz havzasında bulunan Pers, Suriye ve diğer merkezlerden gelmiştir.
En basit biçimiyle usturlap, tahminen milattan önce 2. belki de 4. yüzyılda Yunanlarca bilinmekteydi.
İslam dünyasında usturlabı ilk keşfeden kişi, Abbasi devri astronomi âlimlerinden Ebu İshak el-Fezari'dir. Kendisi hem usturlabı ilk kullanan hem de hakkında ilk kitap yazan kişidir. İslamiyet'in farklı coğrafyalara yayılmasıyla birlikte namaz, oruç, kurban, hac gibi ibadetlerin zamanının ve kıble yönünün belirlenmesinde usturlaplar kullanılmaya başlanmıştır.
Usturlap eski dönemlerde teknik anlamıyla küresel astronomi problemlerini çözmek, gök cisimlerinin veya herhangi bir yükseltinin irtifaını ölçmek, gündüz ve gece saatlerini belirlemek, şehirlerin enlem ve boylamlarına göre kıble yönünü tesbit etmek, tablolar (zayiçeler) çıkarmak gibi teorik ve pratik birçok amaçla kullanılan astronomi aletini ifade eder.
Çeşitli türleri vardır. Hârizmî terimin anlamını Grekçe aslına uygun biçimde "mikyâsü'n-nücûm" (yıldız ölçüm aleti) şeklinde vermekte ve Grekçe "yıldız" anlamına gelen, astronomi (asternûmyâ) kelimesinde de kullanılan "aster" ile -güya ayna anlamındaki- "labon"dan türediğini aktarmaktadır. Hârizmî böylece kelimenin Arapça'daki doğru okunuşunun "asterlâb" olması gerektiğini ima etmektedir.
Dipnot: Usturlabın pek çok çeşidinin olması, Arap-İslam döneminde kaydettiği gelişimin seviyesini göstermektedir.
Hârizmî böylece kelimenin Arapça'daki doğru okunuşunun "asterlâb" olması gerektiğini ima etmektedir. Usturlap tek başına kullanıldığında, genellikle pürüzsüz bir düzlem üzerine gökyüzünün izdüşümü esas alınarak imal edilmiş olan düzlem usturlap (el-usturlâbü'l-musattah / el-usturlâbü's-sathî) kastedilir.
