Arama
Anlamı uzaklarda aranması gereken söz sanatı
Bugün de bir atasözü gibi tekrarlanan "Avazeyi bu aleme Davud gibi sal / Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş." mısralarında hangi söz sanatının kullanıldığını biliyor musunuz? Ya da "Gül gülse daim ağlasa bülbül acep değil / Zira kimine ağla demişler kimine gül." dediğimizde hangi kelime dikkatinizi çekiyor?
Tevriyede nükte yapmak esastır. Tevriyenin uzak anlamı ilk bakışta fark edilmeyebilir. Tevriyede mecazın olmaması onu kinayeden ayırır. Tevriyede kullanılan sözün ikisi de gerçek anlamlıdır. Kinayede ise her iki anlamdan biri mutlaka mecaz anlamdır ve asıl kastedilmek istenen de budur. Yine kinayede deyimler çok fazla yer aldıklarından iki veya daha fazla kelimeden oluşmakta, tevriye ise bir kelimeden oluşmaktadır.
İşte edebiyatımızdaki tevriye örnekleri:
"Tahir Efendi bana kelp demiş
İltifatı bu sözde zahirdir,
Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelp tahirdir."
Nef'i
Dörtlükte tahir sözcüğüyle tevriye sanatı yapılmıştır. Tahir hem temiz hem de özel isim olabilecek şekilde kullanılmıştır. Kelp köpek demektir. Tahirin ilk akla gelen anlamı temiz olmak olsa da gerçekten de şair kelbin (köpeğin) Tahir Efendi olduğunu söylemeye çalışıyor. Şair, burada Tahir Efendi'yi hicvediyor.
"Bu kadar letâfet çünkü sende var
Beyaz gerdanında bir de ben gerek"
Erzurumlu Emrah
Bu kadar güzellik sende varken beyaz gerdanında da bir ben olmalı diyor. İkinci dizede "ben" tevriyeli kullanılmıştır. Yakın anlamı, vücuttaki siyah kabartı; uzak anlamı ise, 1. tekil kişidir.
"Baki çemende hayli perişan imiş varak
Benzer ki bir şikâyeti var rüzgârdan"
Bâkî
Yukarıdaki beyitte geçen "rüzgâr" sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır. Rüzgârın iki anlamı vardır. Birincisi "esinti", ikincisi ise "zaman"dır. Bu dizelerde asıl söylenilmek istenen de "rüzgâr"dır.
"Gül gülse daim ağlasa bülbül acep değil
Zira kimine ağla demişler kimine gül"
Bâkî
Yukarıdaki dörtlükte "gül" sözü tevriyeli kullanılmıştır. "gül"ün birinci anlamı "çiçek", ikinci anlamı ise "gül-" eylemidir. Burada yakın anlam "gül-" eylemi; uzak anlam olarak da "gül çiçeği"dir. Asıl amaçlanan da uzak anlamdır. Tevriye sanatı da uzak anlamın olduğu yerdir.