(Bu makâlenin birinci bölümü geçen hafta neşredilmiştir)

HAT SAN'ATINDA HZ. ALİ - 1

Resim 1

Celî sülüs zer-endûd levha (1292/1875)

Okunuşu: "Aman Ali, Fâtıme, Hasan, Hüseyn R.Anhum."

Hattatı: Mehmed Şefik Bey (1815 -1880)

Eserle ilgili notlar: Hattatların değişik bir istif sâhası arayışlarından doğan bu uygulamada Hz. Ali âilesinin isimleri yer almaktadır.

Resim 2

Celî sülüs – sülüs zer-endûd levha

Okunuşu: "Ali – Fâtıme – Hasan – Hüseyn "

Hattatı: Alâeddin Bey (1844 -1888)

Eserle ilgili notlar: Ali'deki lâm ve Fâtıme'deki elif, aynı harf uzantısıyla ifâde edilerek latîf bir terkib oluşturulmuş; Hasan ve Hüseyin isimleri de tetâbuklu olarak yazılmıştır. Bu levhanın benzerlerinin birçok hattat tarafından tekrarlandığına da rastlanır.

Resim 3

Celî sülüs levha

Okunuşu: "Muhammed, Ali, Fâtımetü'z –Zehrâ, Hasan, Hüseyn "

Hattatı: Çarşanbalı Hacı Ârif Bey (ö.1892)

Eserle ilgili notlar: Ehl-i Beyt mensublarının isimlerinde geçen elif, lâm gibi dik harflerin uzatılıp üstte toplanmasıyla 12 dilimli Bektâşî tâcının oluşturulduğu bu san'atkârâne istif ancak Hacı Ârif Bey gibi bir üstâdın elinden çıkabilir. Tâcın alt çizgisi de Ali'nin zülfikārıyla sınırlandırılmıştır.

Resim 4

Celî sülüs müsennâ levha (1313/1895)

Okunuşu: "Çifte Ali K.V. ve R.T.A." terkîbi arasına Allah C.C., Muhammed A.S. isimleri ve Ehl-i Beyt'in diğer mensupları Rn.T.A.E. duâsıyla beraber yerleştirilmiştir.

Hattatı: Çırçırlı (Haydarlı) Ali Efendi (ö.1902)

Müzehhibesi: Beyza Tuna

Eserle ilgili notlar: Bektaşî tâcını hâtırlatan bu terkîbi, Hz. Ali'yle ilgili birçok yazısı görülen usta hattat Ali Efendi hazırlamıştır.

Resim 5

Celî sülüs levha kalıbı (1319/1901)

Meded Yâ Ali

Okunuşu ve mânâsı:

Nâdi Aliyyen mazhare'l-acâib
Tecidhû avnen leke fi'n-nevâib
Küllü hemmin ve gammin seyencelî
Binübüvvetike Yâ Muhammed ve bivelâyetike Yâ Ali

K.V. ve R.A.; Fâtımetü'z-Zehrâ, Hasan, Hüseyn.

(Kendisinden hârikalar zuhûr eden Ali'ye seslendiğin sıkıntılı anlarında, onu bir yardımcı olarak bulursun. Ey Muhammed, senin nebîliğinle; ey Ali, senin velîliğinle her türlü keder ve gam zâil olup dağılacaktır)

Hattatı: Bende-i Âl-i Abâ, Sâmi-i sâhib-hatâ (Sâmi Efendi, 1838 -1912)

Eserle ilgili notlar: Hattatlar, Hz. Ali'nin ismini ister celî sülüs, ister celî ta'lîk hattıyla yazsınlar, "yâ-yi ma'kûs" denilen ters yönlü "yâ" harfi kullandıkları zaman, bunun ucunu Hz. Peygamber tarafından Hz. Ali'ye hediye edilen ve ağzı çift çatallı olduğu için "zü'l-fikār" (zülfikār) denilen kılıca benzeterek yazarlar, çünkü bu Hz. Ali'nin âdetâ remzi sayılmıştır.

Bugün, celî yazılardaki üslûbunun hâlâ revacda olduğuna şüphe bulunmayan Sâmi Efendi, bu yazısıyla da henüz geçilememiştir. Büyük eb'âdlı olan bu levhadaki boşlukları "Nâdi Aliyyen..."le ustaca dolduran hattatımız, bu yazısını altın mürekkebiyle yeni zer-endûd nüshalar yapılması için iğnelenecek kalıp şeklinde ve sarı zırnık mürekkebiyle hazırlamıştır.

Resim 6

Celî ta'lîk zerendûd levha

Okunuşu: "Meded Yâ Ali"

Hattatı: "Bende-i Şâh-ı Velâyet Sâmi" (Sâmi Efendi, 1838-1912)

Eserle ilgili notlar: Yine Sâmi Efendi'nin eseri olan Resim 5'deki "Yâ Ali" levhasında kılıcın "balçak" denilen kabza siperi hususî bir çizimle belirtilmişken, istife uyarlanmış celî ta'lîk hattıyla yazılan bu enfes levhada ise, Ali'nin lâm'ıyla aynı hizâdaki Yâ kelimesi "balçak" kısmını oluşturmaktadır.

Resim 7

Celî sülüs zer-endûd levha (1307/1890)

Mâhiyeti: Allah, Muhammed ve Oniki İmam İsimleri

Hattatı: Kādıasker Mustafa İzzet Efendi (1801 -1876)

Eserle ilgili notlar: En üste Lafza-i Celâl ve İsm-i Nebî getirilerek ortadaki Hz. Ali ismi etrafında onbir imamın yerleştirildiği çok zarif görünüş kazanan bu levha 1307/1890 yılında bir müzehhib tarafından zer-endûd olarak işlenmişdir, burada siyah-beyaz bir örneği verilmektedir.

Resim 8

Celî sülüs levha (1323/1905)

"Meded Yâ Şâh-ı Velâyet Esedullâhi'l-gâlib "

Hattatı: Hacı Nuri (Korman, 1868-1951)

Eserle ilgili notlar: Hz. Ali "Velîliğin şâhı" ve "Allah'ın dâima gâlip gelen arslanı" sıfatlarıyla anıldığı cihetle, bu istifte de aynı ifâdelere yer verilmiştir.

Resim 9

Müsennâ celî sülüs-sülüs-ta'lîk-rıkā'-dîvânî yazılarıyla levha (1338/1919)

Okunuşu: Karşılıklı "Meded Yâ Ali" ifâdesi levhanın esasını oluşturmaktadır. Üstünde "Lâ fetâ illâ Ali, lâ seyfe illâ zülfikār" (=Ali'den başka yiğit, zülfikārdan başka kılıç yoktur) cümlesinin yeraldığı çifte kılıcın arasındaki Fâtımetü'z-Zehrâ ve Haseneyn isimleri iki ayrı daire içinde görülüyor. Levhanın ebrûlu dış pervazında köşelere "ciharyâr-ı güzîn", bunların arasına da şu Farsça rubâi yazılmıştır:

"Der ayn-ı Ali sırr-ı aliyyü'l-â'lâst
Der lâm-ı Ali remz-i veliyyü'l-vâlâst
Der yâ-ı Ali nükte-i Hayyu'l-Kayyûm
Ez nûr-ı Hudâ nûr-ı Ali hem peydâst"

(Ali' deki 'ayn' harfi en ulu sırdır. Ali'deki 'lâm' harfi de en yüce velî işâretidir. Ali'nin 'ya' harfi ise, Allah'ın Hayy ve Kayyûm isimlerinin nüktesidir. Allah'ın nûrundan Ali'nin nûru da peydâ olmuştur).

Yine levha içinde -daha önce Resim 5'de açıklanan- Arabça "Nâdi Aliyyen..." manzûmesi ve "Zikrü Aliyyin ibâdetun" hadîsinden başka şu Türkçe beyitler görülmektedir:

"Ben nâr-ı Enallâh'ı görüp eyledim îmân
Cânânımın aynı ile kāşında nümâyân
Meryem deheni dilberimin, lebleri Îsâ
Ölmüşleri mi'râc-ı visâliyle eder gün gibi ihyâ"

Hattatı: Bende-i Âl-i Nebî, Mehmed Azîz Rifâî (1871 -1934)

Eserle ilgili notlar: Sağ üst köşede Lafza-i Celâl, sol üst köşede İsm-i Nebî yazılarının arasında yer alan "Hadîce Cenan" ve "Ümm-i Ken'an" ifâdeleri bu levhanın anılan Rifâi Dergâhı için yazıldığını göstermektedir.

Resim 10

Celî ta'lîk "yazılı ebrû" (1341/1923)

Okunuşu: "Yâ Ali "

Hattatı: Necmi (Necmeddin Okyay,1883 -1976)

Eserle ilgili notlar: Aynı zamanda ebrû üstâdı olan Necmeddin Okyay, hattını arabzamkı eriyiğiyle yazdığı bu kağıdı ebrû teknesine daldırınca, zamklı kısımlar ebrûyu almadığı için "yazılı ebrû" ortaya çıkar. Hatîb ebrûsu nev'iyle etrafı bezenmiş bu levha, üstâdın şâheserlerindendir.

Resim 11

Celî ta'lîk "yazılı ebrû" (1341/1923)

Okunuşu: "Yâ Ali K.V. ve R.A."

Hattatı: Necmi (Necmeddin Okyay, 1883 -1976)

Eserle ilgili notlar: Bir önceki "yazılı ebrû" yla güzellikte yarışan ve aynı san'atkâr eliyle yine aynı yıl nakş edilmiş bulunan bu levhada "müdevver yâ" harfi kullanılmamış; yazı sâhası "yâ-yı ma'kûs" (ters yönlü ye harfi) ile doldurulmuştur.

Prof. Uğur Derman