Osmanlı padişahları neden hacca gidemediler?
Osmanlı'da padişahlar hacca çok büyük önem verip özen vermişlerdi. Hacca gidecekleri yolcu etme, Kabe örtüsünü hazırlayıp Mekke'ye ulaştırma ve mukaddes mekanların imarı, sultanlar tarafından bizzat yapılan işlerdi. Böyle bir yolculuğa çıkan padişahın döndüğünde tahtını kaybetmiş olması ihtimali oldukça yüksekti. Peki, vasıtaların sadece binek hayvanlarından ibaret olduğu, gidiş dönüşün dokuz ay kadar sürdüğü bir devirde hacca gitmek nasıldı?
İstanbul'dan hacca, kara veya deniz yolu ile gidilirdi. Hac yolculuğu o dönemlerde oldukça meşakkatli ve uzun sürmekteydi. İstanbul'dan hacca gidiş-dönüş yaklaşık dokuz ay sürmekte olup, bir sürü tehlike altında gerçekleştirdi. Hacılar bazen müstakil yolculuk yapmaktaysalar da, genellikle büyük kervanlarla ulaşım sağlanırdı. Üsküdar'dan törenle hareket eden hac kervanları, yaklaşık iki ayda Kahire veya Şam'a varırlardı.
Osmanlı padişahlarının en önemli görevlerinden birisi, yolculuk esnasında hacıların güvenliğini sağlamaktı. Kervanların yol boyunca güvenliğini sağlamak için askeri tedbirler yeterli olmadığından, bedevilere hac kervanlarına saldırmamaları için surre adı verilen para dağıtılırdı. Çölde eşkıyalık yapan bedevilere hediyeler verilmek suretiyle, fazla bir kuvvet bulundurulmadan hac yolu emniyeti ve Osmanlı İmparatorluğu'nun o topraklardaki meşruiyeti sağlanmıştır.
Yolculuk esnasındaki en önemli meselelerden birisi de, kervanlara yeterli sayıda deve temin edilebilmekti. Fakir hacılara her mola yerinde padişah adına sıcak yemek verilir, nakit ihtiyacı olanlara para dağıtılırdı. Güçsüz hacıları taşımak için deve tahsis edilirdi. II. Abdülhamid döneminde ise Mekke'de bulunan fakir hacılar için büyük bir misafirhane inşa ettirildi.
Hacı adaylarının hac görevlerini rahatça yerine getirdiklerine dair İstanbul'a müjdeciler gelir, ayrıca Mekke şerifi de durumu beyan eden bir mektubu padişaha gönderildi. Hacıların karşılanışları da yolculuğa çıkışları gibi büyük törenler olurdu.
19. yüzyıldan önce ne kadar insanın hacca gittiğini tam olarak tespit etmek zordur. Ancak 80-100 bin kişi civarındaki insanın hacda bulunduğu anlaşılmaktadır. Ancak 80-100 bin kişi civarındaki insanın hacda bulunduğu anlaşılmaktadır. Özellikle "Hacc-ı Ekber" yıllarında hacı sayısı daha fazla olmuştur. Hacc-ı Ekber olan 1865'te hacı sayısı 150 bin olurken, diğer bir Hacc-ı Ekber olan 1893'te ise 300 bine ulaşmıştı.
İstanbul ve Anadolu'dan hacca gelen güzergahların dışında, birkaç ana yol daha vardı. Suraiya Faroqhi, bu güzergahları detaylı olarak anlatır. İranlıların Basra üzerinde hacca gelmeleri daha kolayken, Osmanlılar güvenlik sebebiyle zaman zaman bu yolu kapatırlardı. Böyle durumlarda İranlılar Şam, Kahire ve Yemen güzergahlarını kullanırlardı.
Hacca bir yol da Yemen üzerinden gelirdi. Hindistan'dan gelen hacılar, o bölgelerde hakim olan Portekizlilere para vererek yol izni alırlardı. Deniz yolu özellikle Malta korsanlarının saldırıları ile karşılaştığı için tehlikeli idi. Bu yüzden hacılar, korsan saldırılarına karşı daha güvenli olan gemileri kullanırdı.
19. yüzyılın ikici yarısında Süveyş Kanalı'nın açılması ve buharlı gemlerin devreye girmesi ile hac yolculuğu önceki yıllara nazaran oldukça kolaylaştı. II. Abdülhamid döneminde askeri nakliyat ve hac yolduğunu kolaylaştırmak için Hicaz Demiryolu yapılmışsa da bu demiryolu imparatorluğun dağılma sürecine girmesi yüzünden hacılar için istenilen ölçüde kullanılmadı.
