Sağlıklı beslenmenin asırlık ipuçları
Masa başı çalışan insanlar nasıl beslenmeli? Yaşlanmayı hızlandıran besinler neler? Sofrada hangi yiyecekler hangi sırayla yenmeli? İçilecek sularda insan sağlığı için dikkat edilmesi gereken durumlar neler? Bedensel özelliklerinize göre beslenmeniz mümkün mü? Dört mevsimde beslenmeyle ilgili altın değerindeki bilgiler ve daha niceleri asırlar önce Osmanlı hekimi Şirvani tarafından yazıldı. Şirvani'nin tıpla ilgili Türkçe eseri Sultaniyye, Kaşgarlı Mahmud'un yazdığı Divanu Lugati't-Türk'ten sonra, yiyecek ve içecek konusundaki en geniş bilgileri içeren ikinci eser olarak biliniyor.
Sultaniye 14'üncü yüzyılın ikinci yarısıyla 15'inci yüzyılın ilk yarısında yaşamış Muhammed b. Mahmud Şirvani'nin tıpla ilgili Türkçe eseridir. Yazar, Türk tıp tarihinde en fazla eser yazmış şahsiyetlerden birisidir. Şirvani yalnız tıpla ilgilenmekle kalmamış, değerli taşlar ve yemeklerle de yakından ilgilenmiş, hem taşların hem de yemeklerin insan sağlığıyla ilişkileri üzerinde önemle durmuştur. 13. yüzyılda Arapça yazılmış Kitabü't-abih adlı bir yemek kitabını Türkçeye çevirmiş ve buna 15. yüzyıl Türk mutfağından birçok yemek tarifi eklemiştir. Tıp kitaplarında yazarın beslenme kültüründen iyi anladığını gösteren bilgiler de bulunur. Özellikle Sultaniyye bu konuda çok özel bir konuma sahiptir. 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud'un yazdığı Divanu Lugati't-Türk'ten sonra Türkçe yazılmış eserlerde yiyecek ve içeceklerle ilgili en geniş bilgileri Sultaniyye'de bulmaktayız.
II. Murad devri hekimlerinden. Nisbesinden Şirvan'da doğduğu veya oradan gelerek Anadolu'ya yerleşmiş bir aileye mensup olduğu anlaşılır. Hayatı hakkında ancak kendi eserlerinden bazı ayrıntılar öğrenilir. Cevhernâme adlı kitabında dünyevî ve uhrevî ilimleri tahsil ettikten sonra Anadolu'da tıp ilmiyle uğraştığını yazar. Tuhfe-i Murâdî'nin mukaddimesinde II. Murad'ın hizmetkârı olduğunu söyler ve ona övgülerde bulunur; ardından Çelebi Sultan Mehmed'in kendisi üzerindeki haklarından bahseder.
Tuhfe-i Murâdî'yi Bursa'da kaleme almasından hayatının son dönemini orada geçirdiği anlaşılmaktadır. Son kitabı Mürşid'in yazılış tarihine (841/1438) ve devrinin hemen bütün önemli kişilerine bir eserini ithaf ettiği halde Fâtih Sultan Mehmed'e bir sunum yapmamasına bakarak onun 1438-1451 yılları arasında öldüğü söylenebilir. İlk dönem Osmanlı tıbbında en çok eser veren müellif konumundaki Şirvânî'nin çeşitli kütüphanelerde biri dinî, on biri tıp, eczacılık, kıymetli taşlar, ölçü tartı aletleri ve yemek sanatı konularında kaleme alınmış telif ve tercüme eserleri mevcuttur. Bunlardan dördü Arapça, diğerleri Türkçe'dir.
Sultaniyye, genel olarak insan sağlığıyla ilgili bilgiler veren bir kitaptır. Yazılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak eserin başında bu kitabın Osmanlı hükümdarı Çelebi Mehmed'e sunulduğu belirtilir. Sultaniyye adı da bir hükümdara sunulmak için yazıldığını çağrıştırır.
Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki iki nüshasını ilk defa 1984 yılında yayımlanan İslami Tıp Yazmaları Kataloğu'nda, Manisa nüshası ise 1998 yılında tanıtılmıştır. Eserin şimdiye kadar tespit edilmiş beş nüshası bulunmaktadır.
Sultaniye bir giriş ve on dört bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler kimi zaman kendi içerisinde değişik alt başlıklara ayrılır. Eserin büyük bir kısmında yiyecek ve içeceklerin insan sağlığıyla ilişkisi örneklerle anlatılır. Kitabın genelinde yeri geldikçe yiyecek ve içeceklerden bahsedilse de özellikle birinci, ikinci, on üçüncü ve on dördüncü bölümleri doğrudan yiyecek ve içeceklerle ilgilidir.
Altı fasla ayrılan birinci bölümde yiyecekler ele alınmıştır. Bu bölümün birinci faslı çalışmayan insanların beslenmeleriyle ilgilidir. Bu insanlara ekmek olarak iyi yıkanmış ve gölgede kurutulmuş, iyi öğütülüp ibrişim elekten elenmiş, az tuzla yoğrulmuş ve tandırda pişirilmiş buğday ekmeği tavsiye edilir. Ne çok kalın ne çok ince yapılması önerilen bu tür ekmeklerin hazmının iyi ve kolay olduğu insan sağlığına hiçbir zararının bulunmadığı ve vücuda diğer hububattan daha fazla gıda verdiği belirtilmektedir.
Ağır işlerde çalışmayan ve bedensel olarak yorulmayan insanların piliç eti, tavuk eti yiyebileceği belirtilir. Bu etlerin de mutlaka sirke, limon, koruk suyu, nar ekşisi gibi nesnelerle pişirilmeleri tavsiye edilmektedir.
Birinci bölümün ikinci faslı bedeniyle çalışan ve yorgun düşen kişilerin nasıl besleneceklerine ve ne yemeleri gerektiğine ayrılmıştır. Bu kişilere, ekmek olarak mayasız sac ekmeği yani bazlama ile hamuru iyice yoğurulmuş fırın ekmeği; et olarak ise, sığır eti, su sığırı eti, ciğer, dalak ve bağırsak tavsiye edilmektedir. Çok çalışan ve yorulan kişilerin sindirimi kolay paluze, peynir, patlıcan, köknar içi, kestane, mercimek, börülce, şalgam, kavrulmuş bakla gibi yiyecekleri tercih etmeleri de önerilmektedir.
