Amerika'yı Müslümanlar mı keşfetti?

Amerika denen kara kitlesine eski dünyadan insanların oldukça erken zamandan beri birçok kere tesadüfen ulaştıkları, orada yerleşmiş oldukları, kendilerine has bir medeniyet kurdukları modern çağda bilinen bir gerçektir. Önemli olan Avrupa-Afrika ile Asya arasındaki Büyük Okyanus'ta çok büyük bir kara parçasının bulunduğunu bilmek ve onun yer küresinin üzerindeki yerini bir dereceye kadar kartografik bir şekilde göstermeye başlamış olmaktı. Daha 15. yy. da dünyanın yuvarlak olduğu fikrinin yerleşmemiş bulunduğu Avrupa'ya mukabil, Müslümanlar daha 10. yüzyılın ilk yarısında İberik Yarımadası'ndan Büyük Okyanus'u aşarak Asya'nın doğusuna ulaşmaya çalışmışlardı. Bu realite dünyanın bir küre olduğunu ve bu kürenin tam büyüklüğünü, boylam derecesinin uzunluğunu bilmeyi ve bu uzunluğu bulmanın metotlarına sahip olmayı gerektiriyordu. Bu şartlar Avrupa'da İslam dünyasına nispetle ancak yüzyıllarca sonra gelişti. İslam dünyasından Avrupa'ya enlem-boylam dereceleri cetvelleri 12. yy'den beri ulaşmaya başlamıştı ama bunların haritalarda kullanılmalarına ancak 18. yy da başlanmıştı. Avrupalılar İslam dünyasından ellerine gecen haritaları kopya veya taklit ediyorlar ama onlardan gelen koordinatlara dayanan haritalar yapamıyorlardı. Müslümanlar en geç 10. yüzyılın ilk yarısından itibaren İberik yarımadasından ve Batı Afrika sahillerinden sayısını bilemeyecek defa okyanusun karşı sahiline batıya yelkenleyerek ulaşmaya çalıştılar. Onlar aynı sahillere Afrika'nın güneyinden 9. yüzyıldan beri ulaşabiliyorlardı. Müslümanların, okyanustan batıya doğru yaptıkları teşebbüslerinde en geç 15. yüzyılın başında, büyük kara parçasına ulaşıp döndü. Onlar, 9. yüzyıldan itibaren matematik, coğrafya ve kartografyayı, geçen 800 yıl boyunca geliştiren bir kültür dünyasının mensupları olarak, Batı Atlantik'in ve sahillerinin büyük bir kısmının haritalarını yaptılar. Bartolomeo Diaz ve Vasco da Gama, Müslümanların haritaları ile Ümit Burnu'na ve Hint Okyanusu'na yönelmiş idilerse Kolomb ve Portekizli gemiciler, Mecellen, Amerika'ya ellerine geçen İslam dünyasının haritalarıyla ulaştılar. Vasco da Gama ilk Hindistan seferine Arap haritaları ile pusulasız olarak çıkmıştı. Afrika'nın Malindi limanında Müslüman denizcilerin elinde gördüğü enlem-boylam dairelerini taşıyan çok gelişmiş haritaları, ilk defa karşılaştığı pusulaları, hareket halindeki gemide enlem derecesini ölçmek için kullanılan özel aleti ve gemilerin büyüklüklerini hayranlıkla anlatır. Dünyanın yuvarlak olduğu fikri, İslam âleminde milâdî 7. yüzyılın 8. yüzyıla dönümünde -hicrî 1. yüzyılın 2. yüzyıla dönümünde- tanınmaya başladı. İslamiyet'in 2. yüzyılının 2. yarısının başlarında Hintlilerin çok hacimli Sindhind adlı matematik ve astronomi kitabını ve aynı yüzyılın son çeyreğinde Ptoleme (Batlamyus)'un Almagest adlı astronomi kitabını Arapçaya çevirdiler İslam'da bilim alanlarında 3. yüzyılda başlamış olan yaratıcılık çağında Ptoleme'nin Geographike Hyphegesis (Coğrafyaya Giriş) adlı kitabını Arapçaya çevirdiler. Daha İslam'ın ilk yüzyılında Çin'in Canton şehrinde yerleşme imkânı bulan ve Madagaskar'a kadar ulaşan Müslümanlar bir dünya haritası zarureti karşısında idiler. Halife el-Me'mun 3. yüzyılın başlarında birkaç astronom ve coğrafyacıya kuzey Irak'taki uygun bir yerde bir boylam derecesinin uzunluğunu ölçtürdü. Bir kaç kere tekrarlanan ölçümlerin ortalamasını 56 2/3 mil olarak kabul ettiler. Çok ince hesaplarla bunun 111 km'ye yakın ve ekvatorun 40.000 km ye çok yakın olduğunu önemli astronomlardan İtalyan Carlo Alfonso Nallino 1910 yılında Kahire Üniversitesinde Arapça olarak verdiği derslerinde açıkladı. Nallino Arapça olarak yayınlanan kitabında ekvatorun uzunluğunu bize ulaştıran en bilimsel sonuçtur der. Abbasî halifesi el-Me'mun büyük bir bilim adamları grubunu, bilinen dünyanın dört bucağına göndererek ölçülere dayanan ilk dünya haritasını sağlamayı hedefledi. Daha 9. yüzyılın başlarında Ekvator'un uzunluğunu yüksek bilimsel metotlarla 40 bin km kadar bulan Müslümanlar, Avrupa ile Asya arasındaki okyanusun 180 derece olduğuna ve aşılmasının imkânsızlığına inanıyorlardı. Bu korkunun tahminen bir yüzyıl kadar sonra kaybolduğu görülüyor. 11. yüzyılın başında büyük bilgin al-Biruni, 11. yüzyılın başlarında Hind medeniyeti üzerine yazdığı karaların bir okyanus tarafından kuşatıldığını, okyanusun Batı ile Doğuyu birbirinden yahut bir arada bulunması mümkün olan kara kütlesinden veya insanların yaşamakta olduğu bir adadan ayırdığını söyler: 'Tanıdığımız büyük kara kütlesi (yani Asya, Avrupa ve Afrika) büyük bir okyanus tarafından kuşatılıyor. Bu okyanusu (adı geçen) büyük kara parçasının arasını şu veya diğer tarafta bir kara parçasıyla veya insanların yaşadığı bir adayla kesmekte olduğu muhtemeldir.' Biruni'den 90 yıl önce al-Mas'udi, Mır'at az-Zaman adlı kitabında okyanustan çok sefer Batıya yönelip hayatlarını tehlikeye sokanlardan etraflıca bahsettiğini belirterek bir bilgiyi tekrarlıyor. Müslümanların İberik Yarımadası'ndan kalkarak Büyük Okyanus üzerinden Asya'ya gemilerle ulaşmak gayretlerinden şöyle bahseder: Okyanus denizcileri Arap İspanya'sında batıya doğru okyanus üzerinden hareketlerinde kendilerini tehlikeye sokuyorlardı. Bunların arasında Kurtubalı Ḫaihas denen biri hazırlanan gemilerle bir grup gençle okyanusa açıldı. Gerekli bir zaman sonra birçok mallarla geri döndü, ama diğerleri beraber dönmediler. Bu Endülüs'te bilinen bir şeydir' Bu tip teşebbüslerin manası daha sonra coğrafyacı al-İdrisi'nin 1154 yılında verdiği bir bilgiyle daha açık anlaşılıyor. Onun verdiği bilgilerden, bu gibi teşebbüslerle okyanusun karşı taraftaki sahiline yahut okyanusta bulunan kara parçalarına ulaşmak hedefinin mevcut olduğu anlaşılıyor. Al-İdrisi anlaşılan kendi zamanında çok ünlü olmuş bir ailenin sekiz kişisinden ibaret gemiciler grubunun okyanusu geçmek için Batıya açıldıklarını yazıyor. Lizbon'da Darb al-mağrurin yani okyanus maceracılarının sokağı diye bir yerin bulunduğunu bildiriyor. Bu konuda İbn Fadlallah el-'Umeri, Batı Afrika'dan bahsederken Amerika'ya ulaşmaya dair bir teşebbüsten bahseden rivayeti şöyle: 'Mali ülkesinin kuzeyinde, beyaz Berberi kabileleri bu Sultanın egemenliği altında yaşamaktadır. Bunlar Antasarlar, Yantararalar, Meddusalar ve Lemtunalardır. Ben Sultan Musa'ya iktidarın nasıl eline geçtiğini sordum. O da bana şöyle dedi: Biz, iktidarın babadan oğula tevarüs ettiği bir ailedeniz. Benden önceki Sultan, bizi çevreleyen denizin öbür ucuna varmanın mümkün olmadığına inanmıyordu; oraya varmak istediği için de bu tasarısına dört elle sarıldı. Bu gayeyle iki yüz gemiyi adamlarla donatıp senelerce kendilerine yetecek derece altın, su ve yiyecek verdikten sonra gemi kaptanlarına şu emri verdi. 'Okyanusun sonuna varıncaya veya yiyecekleriniz bitinceye kadar geri dönmeyiniz.' Onlar da denize açıldılar. Uzun zaman hiç biri geri dönemdi. Nihayet gemicilerden biri geri geldi. Kaptan başına gelenleri şöyle anlattı: 'Ey Prens! Biz uzun zaman denizde yol aldık; ta ki denizin ortasında şiddetle akan nehir gibi bir şeye rastlayıncaya kadar… Benim gemim en sonda seyrediyordu. Diğer gemiler önde ilerliyorlardı; fakat içlerinden hangisi o akıntıya vardıysa bir daha görünmemek üzere kayboldu. Ben dümeni geri çevirip akıntının içine girmedim! Fakat sultan bu adamı sözlerine inanmayarak kendisi ve ona refakat edecek adamlara 2 bin gemi hazırlatarak okyanusa açıldı. Bu onu son görmemiz oldu. Ne o ne arkadaşlarından hiçbiri geri gelmedi ve imparatorluğun tek hâkimi oldum.' Bu nehrin Brezilya'daki Amazon'un denizde devam eden akıntısı olduğu söylenir. Bu gibi teşebbüslerin İslam dünyasının batısında bir hayli yayılmış bulunduğu anlaşılıyor. Mesela Kuzey Batı sahilinden, Mali'den yapılan 2 teşebbüsü öğreniyoruz. Babası Kolomb'un seferlerine katılmış olan Las Casas, kitabında her fırsatta Kolomb'un elinde eski bir haritanın bulunduğunu tekrarlıyor. Bu haritanın sonradan kendi eline geçtiğini, esasında Kolomb'a Floransalı Toscanelli tarafından gönderildiğini açıklıyor. Çok ilginç bilgilerden birinde Kolomb'un diğer kaptanlarla hep bu haritaya dayandıklarını, bir ara bu haritayı bir kaç ada öteye giden kaptan Alonzo Pinzon'un beraberinde götürdüğünü, Kolomb'un sonraki rotayı planlamak için haritayı geri göndermesi için ona haber gönderdiğini, harita geri geldikten sonra Kolomb'un diğer gemicilerle birlikte pozisyon tespiti yaptığını kaydediyor. Las Casas bu haritada (yanlışlıkla) Hindistan sahili (zannedilen) yerin ve adaların bulunduğunu da açıklıyor. Bütün bu ve başka bilgiler hiç bir şüpheye yer bırakmadan gösteriyor ki Kolomb oldukça ayrıntılı bir haritayla bilinen bir ülkeye ulaşmak amacı ile yola çıktı. Bazı bilgiler de bu amacın yeni bir yer keşfetmek değil de bilinen yerlerden altın, kıymetli taşlar ve baharat getirmek olduğunu gösteriyor. Piri Reis, haritasına eklediği bir notta Kolomb'un eline geçen bir kitapla yola koyulduğunu yazıyor. 1459 yılında Venedik'te Fra Mauro adında birinin Portekiz kralının arzusu üzerine yaptığı çok büyük bir haritanın kenarlarında büyük kayıtlar var. Birinde şu yazılıyor: '1420 yıllarında Hint Okyanusu'ndan yola çıkan bir gemi, Ümit Burnu'nu geçerek Karanlık Deniz üzerinden Yeşil Adalar'a uğradıktan sonra 40 günlük bir batıya yolculuktan sonra Kadın-Erkek Adaları'na ulaşmıştı.' Venedik'ten bu Arap papazın haritaya eklediği bilgi, aslında oldukça iyi tanınan, İslam dünyasından Orta Amerika'daki Karibik Adaları'na götüren bir yolu tarif eder. Bu açıklamadan şimdi Amerika'ya Ümit Burnundan gidilen yolun 1420'den önce bilindiği anlaşılıyor. Portekizliler 1511 yılında Malezya'yı ele geçirdiklerinde bir gemide bir atlas buldular. Bunun kalan 26 haritasını Malezya dilinden Portekizceye çevirerek krala gönderdiler. Gönderen kral yardımcısı ve donanma komutanı Albuquerque yazdığı mektupta bu atlasın önemini ve ona hayran olduğunu uzun uzun dile getirir. Bu harita İslam dünyasında haritacılığın ulaştığı en yüksek safhalardan birini gösterir. Bu harita Brezilya sahilinin Ekvator'un güneyinde 6'ncı derece ile 27'nci derece arasında kalan kısmını gösteriyor. Sahilin kuzeydoğudan güneybatıya doğru eğimi yaklaşık 15 derece. Bu haritanın boylam derecesindeki doğruluk o zaman karşısında bir Afrika kıtası veya bilinen bir ada gibi bir tutanak noktası olmadığı için ancak modern harita ile karşılaştırıldığında elde edilebiliyor. Böyle bir karşılaştırmada başarı oranı oldukça yüksek. Bunun 15 ve 16. yüzyılda İslam dünyası Hint okyanusu navigasyonunda ulaşılan yüksek metotlardan başka hiç bir kültür dünyasında sağlanması imkânı yoktu. Osmanlılar, Kristof Kolomb'un Amerika'yı 1492'deki keşfinden kısa bir süre sonra durumdan haberdar oldu. Piri Reis, Amerika ile ilgili bir esirden dinlediği bilgileri 1513 tarihli meşhur dünya haritasının üzerine kaydetti. Piri Reis, Amerika'nın keşfini şöyle anlatır: 'Merhum amcam Gazi Kemal'in İspanyalı bir kulu vardı. Bu köle üç defa Kolomb ile o diyarlara vardım deyip, hikâyelerini şöyle anlatmıştı: Cebelitarık'tan batıya doğru dört bin mil gittikten sonra karşımızda bir ada gördük. Amma gittikçe deniz sakinleşmiş ve Kuzey Yıldız'ı görünmez olmuştu demişti. Karşılarında gördükleri adaya demir atarlar. Adanın halkı gelip, onları ok yağmuruna tutar. Erkeği, dişisi ok atar. Hepsi çıplakmış. Karaya çıkamayınca, gemilerini adanın öbür tarafına geçirirler. Kolomb bir ada görüp, ona varırlar. Görürler ki, adada büyük yılanlar var. Oraya çıkmayıp, başka adaya varırlar. Demir atıp, on yedi gün orada dururlar. Bu adanın halkı görürler ki, kendilerine bu gemiden zarar yok, varırlar, balık avlayıp filikalarıyla bunlara getirirler. Bunlar da hoş görüp onlara sırça boncuk verirler. Meğer Kolomb sırça boncuğun o bölgede muteber olduğunu bulduğu kitapta okumuş imiş. Onlar boncuğu görüp daha fazla balık getirirler. Bunlar da daima onlara sırça boncuk verir. Bir gün bir kadının kolunda altın görürler, altını alıp boncuk verirler. Kolomb'un adamları 'Varın altın getirin, size daha fazla boncuk verelim' der. Onlar varıp daha çok altın getirirler. Bir gün birinin elinde inci görürler. İnciyi alıp boncuk verirler. Bunlar görürler ki, boncuk verirler daha çok inci getirirler. Bu adalardan bol miktarda kırmızı boya ağacı ve ada halkından ikisini alıp, o yıl içinde İspanya beyine getirirler. Şimdi o diyarlar tamamen açılıp meşhur olmuştur'. Amerika kıtasını gösteren en eski haritalardan birini çizen Piri Reis bu haritayı 1513 yılında çizdi. Burada Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir. Fuat Sezgin'in bu haritayı bilgisayar vasıtasıyla bir modern haritayla karşılaştırıldığında her ikisinin muayyen yerlerde Afrika ile aralarındaki mesafelerde ne kadar birbirlerini örttüklerini gördü. Bu 18. yüzyıla kadar İslam dünyasından başka hiç bir kültür dünyasında yapılamazdı. Zira bu harita hatasız boylam dereceleri ölçüsüne dayandığını gösteriyor. Fuat Sezgin-Amerika'nın Müslümanlar Tarafından Kristof Kolomb Öncesi Keşfi

Amerika'yı Müslümanlar mı keşfetti?

Kristof Kolomb'un Amerika keşif yolculuğunda elinde bir harita bulunuyordu. Bu harita ise Kolomb'dan daha önce Amerika'ya giden Müslümanlar tarafından yapılmıştı. 10. yüzyıldan itibaren Müslümanlar, Amerika'ya gitmeye başlamış hatta bir kısmı da dönmemişti.

Türkiye'deki turistik ekspresler

Kültür ve Turizm Bakanı Ersoy, Yunanistan Kültür Bakanı ile "Romeo ve Juliet" oyununu izledi

Saçlarına kına yakılıp asker çorbası içen izciler, 57. Alay'ın 109 yıl önceki yolunda

Umrandan Uygarlığa eseriyle Cemil Meriç'in düşünce dünyasından alıntılar

Bozkırın bilge kaleminden alıntılar

Stratejik Nokta: Tarihi süreçte Tibet sorunu

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Aral Gölü nasıl kurudu?

Sosyal medya nasıl dönüşecek?

Ankara'da terör örgütü ASALA tarafından şehit edilen diplomatlar için anıt yapılacak

Somali’nin hürriyet kahramanı: Muhammed b. Abdullah Hasan

Yahudi asrı ve iki aldatıcı ideoloji

Çin'den, İran'ın İsrail'e "sınırlı ve nefsi müdafaa" kapsamında karşılık vermesine destek

Sahabenin ümmete örnekliği

İslam sanatında zirve: Selçuklu çinileri

Kosova'nın 735 yıllık en eski camisi: Mlike

İnzivanın iktizası

Türkiye'deki turistik ekspresler

Umrandan Uygarlığa eseriyle Cemil Meriç'in düşünce dünyasından alıntılar

Meleklere iman, ‘Görünmezler Alemi’ne inancın bir parçasıdır

Geçmişten gelen miras: Darülaceze ve ciğer ağacı

Bozkırın bilge kaleminden alıntılar

Stratejik Nokta: Tarihi süreçte sorunu

Arama

Amerika'yı Müslümanlar mı keşfetti?

Kristof Kolomb'un Amerika keşif yolculuğunda elinde bir harita bulunuyordu. Bu harita ise Kolomb'dan daha önce Amerika'ya giden Müslümanlar tarafından yapılmıştı. 10. yüzyıldan itibaren Müslümanlar, Amerika'ya gitmeye başlamış hatta bir kısmı da dönmemişti.