Edebiyatımızın "öteki" yüzü: Taşra
"Bir taşra çocuğu sıfatıyla özlemeyi bilmiyorsanız denizi, kaybettiniz (benim gibi)." Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar romanında geçen bu cümle, taşraya dair pek çok duygunun kısaca anlatımı gibidir. Taşra algısı, edebiyatımızda dönemlere ve yazarlara göre farklılık göstermiştir. Edebi eserlerde kimi yazarlar ideolojik kaygıyla bozuk olarak gördükleri taşrayı düzeltmeyi kendilerine bir görev edinmişler, kimileri "merkez"in dışında kalan taşralı bireylerin psikolojik durumlarını konu edinmişler, kimi yazarlar ise taşrayı sanatlarının en büyük ilhamı olarak görmüşlerdir. Gelin, geçmişten günümüze her dönemin mevzusu olan taşraya edebiyat üzerinden bakalım…
📌Ne tam anlamıyla kentli ne de köylü olabilmenin bir hikayesi olan taşraya ait tanımlamalar da aynı ikilemler arasında gidip gelir. Saflık mı samimiyet mi? Sahicilik mi kenarda kalmışlık mı? Sükunet mi yoksa darlık ve tekdüzelik mi? Taşrayı hangi vasıflar ve kalıpların içerisine sokabiliriz? Sözlükler taşrayı "dışarlık" ve "bir ülkenin başkenti ya da en önemli kentleri dışındaki yerlerin tümü" gibi anlamlarla mekanlar üzerinden bir tanımlaya tabi tutar.
➡Osmanlı'da İstanbul harici her yer taşra olarak kabul edilirken Cumhuriyet devrinde de bu durumun değiştiği söylenemez. Taşraya "merkez" üzerinden bir tanımlama getiriliyorsa o halde taşra konuşulduğunda yine konuşulan "merkez"in ta kendisidir.
📌 Merkezin dışında kalan her yerin "taşra" olarak nitelendirilmesi konuya dair büyük bir handikabı ortaya çıkarıyor. Bu ötekileştirme ve tek tipleştirme, taşra denildiğinde ufku daraltarak zihinlerimize belli kavramları getiriyor: Yoksulluk, söz gelimi "cehalet", sıkışmışlık ve dünyayı ıskalama… Kısacası taşra kaybetmenin sessiz çığlığı olarak zihinlerimize işleniyor.
➡ Öte yandan günümüz modern dünyasında ise taşra bir nostalji malzemesi ve sığınak "merkezi" haline getirilmiş durumda. Kentin karmaşasından uzak bir yaşam, şehir insanının klişeleşmiş bir hayali olarak neredeyse hepimizin gündeminde. Hangimiz her şeyi bırakıp "taşrada" kendimize yeni bir yaşam kurmayı hayal etmiyoruz ki?
🔎 Taşranın ne olduğunu belirleyen unsurun mekanlar mı yoksa insanlar mı olduğu hususu, tartışmaların odak noktasıdır. Çünkü taşra kavramı beraberinde "taşralı" tanımlamasını da getirir. Kentten taşraya göçen bir bireyin, taşraya karşı duyduğu nostaljik ilginin altında yatan, isteğini gerçekleştirme ihtimalinin düşüklüğü ya da gerçekleştirdiği takdirde taşraya "şehirli" kimliğiyle gidecek olmasıdır. Çünkü taşraya gitse dahi "merkez" yine kendisidir. O halde yaşanılan yerin taşra olduğuna karar verecek olan kimdir? "Neye göre taşra neye göre merkez?" sorusu ise burada karşımıza çıkar. İşte gerçek hayatta ve edebi eserlerde taşrayı anlamak ve adlandırmak ekseriyetle "merkez"in yöneldiği ve müsaade ettiği ölçüde gerçekleşmiştir.
📌 Taşra, elbette hayatla şekillenen edebiyatın da konusu oldu. Her ne kadar klasik şiirde belli yönleriyle yer edinse de taşranın edebiyatımızda kendisini göstermesi, 19. yüzyılda romanın girişiyle aynı zamanda gerçekleşti.
Edebiyatçılar, bir zaman sonra tarih boyunca "dışarıda" bırakılan taşraya yönlerini çevirdiler. Gerek Osmanlı döneminde gerekse sonrasında edebiyatın merkezi genel olarak İstanbul'du.
📌 Kendisi gibi ve kendisinden olmayanı "dışarıda" bırakan kent hayatından yönlerini taşraya çeviren edebiyatçılarda ülkenin yaşadığı kırılmalar sonucu birtakım farkındalıklar oluştu. Bütün bu hikayenin içinde taşra nerede duruyordu? Edebiyat yalnızca merkezde yaşayan insanın mı sesi olmalıydı ve yalnızca onların değer yargılarıyla mı şekillenmeliydi?
"Merkez" denilen bölge, ülkelerin kalbi olsa da yalnızca kısıtlı insandan oluşuyordu. Gerçek şuydu ki hayat yalnızca "kent" insanından ve bu insanın sorunlarından ibaret değildi. Edebiyatçılar bu düşüncelerle masa başına oturdular ve belli bir döneme kadar taşraya sahiden "masa başından" baktılar.
"Bir taşra çocuğu sıfatıyla özlemeyi bilmiyorsanız denizi, kaybettiniz (benim gibi)." #OğuzAtay'ın #Tutunamayanlar romanında geçen bu cümle, taşraya dair pek çok duygunun kısaca anlatımı gibidir. https://t.co/RbPfQccd68
— Fikriyat (@fikriyatcom) March 6, 2021
📌 Romanın edebiyatımıza girdiği tarih olan 19. yüzyıldan itibaren taşra da edebi eserlerde kendisini göstermeye başladı ve hikaye Nabizade Nazım'ın Karabibik romanıyla başladı…
"Karabibik'in olanca aşkı, şu birkaç dakikalıktı. Bir çirkin gülümseme, bir iki bayağı nükte, içinden doğru gelen kısa bir çığlık: İşte ömrünün romanı bu kadarcıktı."
🔎NABİZADE NAZIM KİMDİR?
Nabizade Nazım Tanzimat dönemi yazarlarındandır. Edebiyatımızda ilk gerçekçi köy romanı olarak kabul edilen Karabibik'i kaleme almıştır. Nazım bu eseri gerçekçi olarak tanımlar. Şiir, roman, deneme türlerinde eserler kaleme almıştır. Şiirlerinde ölüm, tabiat, tanrı gibi terimleri işledi. Şiirleri Heves Ettim adındaki şiir kitabında toplanmıştır.
📌Edebiyatımızda taşraya yönelme genel olarak gerçeklik ve millilik düşünceleriyle vuku buldu. Tanzimat edebiyatçıları yerlilik ve millilik düşüncelerini gündeme getirdiklerinde asıl kaynağı taşrada bulabileceklerine inandılar. Ahmet Mithat Efendi'nin Bir Gerçek Hikayesi ile Nabizade Nazım'ın Karabibik romanları bu düşüncelerin bir tezahürüydü. Merkez topraklarda yetişip büyüyen yazarların taşraya yönlerini çevirmesinde mekanın işlevini algılamaktan çok taşranın düşüncelerini temellendirebilecek bir alan olması yatıyordu.
➡Tanzimat'tan itibaren yazarların genel itibariyle taşrada gördükleri yoksulluktu, edebi eserler de bu çerçeve teşekkül ediyordu. Ömer Seyfettin, Yalnız Efe'de Refik Halit Karay ise Memleket Hikayeleri'nde taşranın yoksulluk bağlamında değerlendirilmesi sonraki romanlar için de öncü oldu.
