Kültür mirasımız: tesbih
Geçmişten günümüze manevi varlığını koruyan tesbihler, Osmanlı döneminde erkeklerin çeyizi olarak kabul edilirdi. Ne amaçla kullanılırsa kullanılsın tesbih, zamanla kültürümüzün vazgeçilmez bir parçası haline geldi. Günümüzde ise tesbih, Allah'ı (CC) zikretmek, stres atmak için kullanılıyor.
Önceki Resimler için Tıklayınız
Tesbih çekmenin adapları
➡ Tesbih, yalnızca sahibinin elinde olmalıdır.
➡ Yaşça büyük kişilerin yanında tesbih sallanmamalıdır.
➡ Üst üste tesbih sallamak geleneklerimize göre saygısızlık olarak algılanır.
🔸 Odabaşı,tesbih çekmenin adabıyla ilgili şunları söyler:
"Bir büyüğümün çok sevdiği bir sözü var. Evlatlarını tespih çekerken görmüş, "evladım" demiş. "Onu çevirirken içinden de olsa Allah (CC) lafzını zikrediyor musun?" Genç "doğrusunu isterseniz, hayır" deyince "bu da parmağın malayanisi" diye cevap vermiş. Kısacası tesbihi boş çekmeyeceksin."
🔸 Tesbih çekerken dikkat edilmesi gereken hususlar vardır. "Sübhanallah" lafzı çekilirken, göğüs hizasında, eğimli bir şekilde tutulur. "Elhamdülillah"da düz, "Allahu Ekber"de ise iniş şeklinde, "sıratı ışık hızıyla geçtiğimiz" düşünülerek çekilir.
Osmanlı'da tespihin ortaya çıkışı
🔸 Tarihi çok uzun yıllara dayanan tesbihin sanat olarak karşımıza çıkması, 17. yüzyılda Osmanlı dönemine tekabül eder. O zamanlar her Türk erkeğinin mutlaka kendine has bir tesbihi vardır.
🔸 Yaygın olarak kullanılan kuka tesbihlerinin üzeri kalem oymalarıyla süslenir, iç kısmı ajur tekniğiyle dikkatlice oyulur ve taşlara kıymetli madenlerden kakma süslemeler yapılır.
🔸 Kakmalı tesbihlerde altın veya gümüş çivilerle değişik motifler ve süslemeler yapıldığı da bilinir. Üzerinde ince işlemeler yer alan tesbihler iyi bir ustalık gerektirir, bu da yapım süresinin uzamasına sebep olur.
Kuka tesbih nedir?
Kuka adı verilen ağacın meyvelerinden yapılan tesbih türüdür. Kuka tesbih diğer türlerinin aksine ağacın kendisinden değil meyvesinden imal edilir.
Ajur Tekniği nedir?
İşlemi bitmiş forma geçen deselerin yaş iken yüzeyden kesilerek çıkarılması ya da delinmesiyle oluşturulan dekor yöntemidir.
Osmanlı döneminde tesbih kültürü
🔸 Osmanlı saraylarında bir gelenek haline gelen tesbih hediyeleşmeleri bilhassa bayram günlerinde gerçekleşirdi. Örneğin Sadrazamlar, Kadir gecesinde padişaha seccade ve tesbih takdiminde bulunur. Ramazan davetlerinde ise diş kirası olarak çok değerli tesbihler hediye edilirdi.
🔸 Tesbih kültürümüzde öyle değerlidir ki müzelerde dahi sergilenir. Örneğin, Topkapı Sarayı Müzesi'nde 18. yüzyıla ait zümrüt, akik, yeşim, mercan, oltu taşı, necef, öd ağacı, kehribar, boynuz gibi maddelerden yapılmış çok sayıda tesbih bulunur.
🔸 Osmanlı'da tesbihin nasıl çekildiğiyle ilgili Demirkıran "Osmanlı döneminde tesbih, çifter çifter çekilir" ifadelerini kullandı.
Osmanlı'da tesbih ustaları
🔸 Tesbih sanatı, marifetli ustalarıyla anılır. Bu ustaların imzası, imâmenin alt kısmına yer alır. II. Mahmud'un Mevlânakapılı Mahmud Usta'nın evine kadar gidip kürevî tesbihi çektirdiği söylenir.
🔸 Yine Horoz Sâlih Usta'nın yıl boyunca hazırladığı tesbihleri arefe günü bir torbaya koyup sultana götürdüğü ve karşılığında aldığı bir torba altınla yıllık geçimini sağladığı rivayet edilir.
Mesleklere göre tesbih
🔸 Osmanlı döneminde farklı meslek gruplarının kendine has tesbihleri bulunurdu. Örneğin, kuka tesbihi hekimler tarafından kullanılırdı. Kuka, antiseptik ve antibakteriyel olduğu için mikrop kırıcı özelliğe sahiptir. Bazı kaynaklara göre kuka tesbihi olmayan hekimler hastanın yanına alınmazdı.
🔸 Her mesleğin kendine has tesbih modeli bulunurdu. Mesela, Tekke ve zaviyelerde hocaların tesbihleri iri ve çok taneliyken Mollaların, Mevlevilerin, cerrahilerin tesbihleri farklı motifler ve imameler içerirdi. Hepsinin farklı bir anlamı vardı.
🔸 Sonuç olarak önemli bir kültür hazinemiz olan tesbih, bir zaman Osmanlı'nın kimliğini oluştururken şimdilerde ise bir uğraş, stres atma aracı, aksesuar ve zikir aracı olarak kullanılmaktadır.
