Şairlerin Ramazan bayramı vesilesiyle kaleme aldığı ıydiyyeler
Divan şairleri arasında büyüklere ithafen kaside yazmak için değerlendirilen fırsatlardan biri de bayram günleriydi. Şairler çok defa hamileri olan büyüklerin bayramlarını manzum birer tebrikname ile kutlar, karşılığında da caize alarak bayram harçlıklarını çıkarırlardı. Arapça ıyd kökünden gelen ıydiyyeler, Ramazan ve Kurban bayramlarını anlatan kasidelere denirdi. Şairlerin Ramazan bayramı vesilesiyle kaleme aldığı ıydiyyeler hakkında bilgiler derledik.
Divan şairleri arasında büyüklere ithafen kaside yazmak için değerlendirilen fırsatlardan biri de bayram günleriydi. Eski dilde ıyd-i fıtr, Ramazan bayramını; ıyd-i adhâ Kurban bayramını ifade eder. Nedeni ise kasidelerin teşbîb/nesîb kısımlarında bayramdan bahsedilmesidir. Şairler böylece çok defa hâmileri olan büyüklerin bayramlarını manzum birer tebriknâme ile kutlar, karşılığında da câize alarak bayram harçlıklarını çıkarırlardı.
*Nesib veya teşbib, kasidenin girişi ve şiir yönünün en ağır basan bölümüdür. Konusu aşk ve sevgili olan bu başlangıç kısımlarına nesib ve değişik konuları işleyen kaside başlangıçlarına teşbib adı verilir, fakat genellikle bu adlar birbirine karıştırılmış ve konularına bakılmadan kasidenin başlangıç kısımlarına nesib ya da teşbib denilmiştir.
Osmanlı'da sanatla uğraşanlar özellikle de şairler daima takdir ve saygı gördü. Bunun neticesi olarak şairlik bir meslek ve geçim kapısı oldu. Sanat, edebiyat ve Osmanlı idari teşkilatında, hediye anlamında kullanılan caize terimi ise şairlere şiirleri karşılığında verilen bir çeşit mükâfattı.
Câize vermeyi adeta İslami bir gelenek haline getiren olay, Züheyr'in şair olan oğlu Kâ'b'ın Hz. Peygamber'e sunduğu şiir sebebiyle peygamberin kendisine hırkasını (bürde) hediye ederek onu mükâfatlandırmasıdır. Kâ'b'ın bu şiiri daha sonra "Kasîde-i Bürde" adıyla tanınmıştır.
Iydiyyeler, muhteva itibariyle doğrudan bayramı konu alan ilk bölüm, methiye ve dua olmak üzere üç bölümden meydana gelir ve divanların baş tarafındaki "kasâid" kısmında yer alırlar.
Nev'î'nin on dört beyitlik şiiri gibi bazı istisnalar dışında ortalama otuz, kırk beyit civarında bir uzunluğa sahip ıydiyyeler arasında Nef'î'nin Sultan Ahmed için yazdığı 71 beyitlik manzumeler de görülür. İlk örnekleri ya "Fî Medhi Sultan ..." veya "Kasîde-i Iydiyye" gibi kalıplaşmış başlıklar altında ya da başlıksız olarak yazılıdır. 16. yüzyıldan itibaren ise gittikçe uzun Farsça başlıklar taşıdıkları görülür.
Bursalı Ahmed Paşa'nın divanındaki biri "ıyd" redifli iki ıydiyyenin bu türün bilinen ilk örnekleri olduğu söylenebilir. Ünlü şair Tâcîzâde Câfer Çelebi'nin divanında yer alan,
"Yine arz edip cemâlin şâhid-i ra'nâ-yı ıyd
Âlemi şevke getirdi hüsn-i bezmârâ-yı ıyd" matla'lı Ramazan bayramına dair kırk bir beyitlik başlıksız ıydiyye de ilk örnekler arasında sayılabilir.
Her ıydiyyede genellikle önce o günlere kavuşmanın şükrü üzerinde durulur, bayramı büyük bir coşku ve neşe içinde eğlenerek geçirmek gerektiğinden bahsedilir.
Ramazan ıydiyyelerinin ilk beyitlerinde ramazâniyyelerde de olduğu gibi daha çok hilâlle ilgili zengin mazmunlara yer verilir. Sünbülzâde Vehbî'nin,
"Hilâl-i ıyd kıldı cebhe-i âfâkı nûrânî
Yine yâd etti âşıklar ham-ı ebrû-yı cânânı
Nice yâd etmesinler kim nezâketle eder îmâ
Hilâlin kûşe-i ebrûsu zevk-ı vasl-ı hûbânı" beyitleri bu durumu her yönüyle ifade eder.
