Yüzyıllardır yaşayan ilim hazinesi: Garibnâme
Anadolu'da hayat sürmüş alimlerden olan Aşık Paşa, entelektüel bir aileden gelmesi hasebiyle, iyi derecede ilmi ve tasavvufi alt yapıya sahipti. Yaşadığı dönemden etkilenerek Garibname adlı eserini kaleme aldı. Sizler için Aşık Paşa ve edebiyatımızın mihenk taşı haline gelen Garibnamesini irdeledik.
Aşık Paşa kimdir?
🔸 Esas adı Ali olan Aşık Paşa, 1272'de Kırşehir'de doğmuştur. Ailenin ilk çocuğu olması nedeniyle Paşa olarak anılır. Mutasavvıf bir ailede büyür. Babası ölmeden önce onu Kırşehir'deki Şeyh Süleyman'a emanet eder. Burada dini ve tasavvufi eğitim alır. Cacabey Medresesi'nde okuduğuna dair rivayetler vardır. Arapça, Farsça, Ermenice ve İbranice dillerine hakim olduğu bilinir.
❗ Mutasavvıf nedir?
Tasavvufî yaşamı seçen ve bu şekilde Allah'ın (CC) rızasını kazanmaya çalışan kişilere denir.
🔸 Aşık Paşa, İlhanlılar'ın Selçuklular üzerinde baskısının arttığı bir dönemde yaşar. Bu dönem, Anadolu'da dehşet ve korku hakimdir. Memluk Sultanı Kalavun, Anadolu'daki son Haçlı artıklarını temizler. Akabinde tahta geçen oğluyla Memluklar (1340'lar a kadar), büyük bir istikrar kazanır. Bu durum da Anadolu'yu güzel bir cazibe merkezi hâline getirir.
🔸1272 yılında doğan Aşık Paşa'nın çocukluğu III. Gıyaseddin Keyhüsrev, gençlik zamanları Sultan II. Mesud ve III. Alâeddin Keykubad dönemlerinde geçer. Yetişkinlik yıllarını Osman Bey saltanatında yaşarken ömrünün son yedi senesini ise Orhan Bey döneminde geçirdiği görülür.
🔸 Dönemin siyasi ve kültürel bağlamından yola çıkarak Aşık Paşa, Yunus Emre ve Hacı Bayram Veli gibi alimlerin derdi, yaşanılabilirliğini kaybeden bir dünyayı yeniden inşa etme düşüncesidir. Bu durum eserlere de yansır.
🔸 Aşık Paşa'nın eserlerinde en önde gelen fikir, birliktir. Bu düşünce, kendi döneminin de büyük bir derdidir. Halkı birlik ve bütünlük içinde toplayacak bir yöneticiye ihtiyaç vardır. Ona göre birliğin olmadığı yerde "harabiyet" vardır.
Eserlerinde olaylara hikmet ile bakma duruşunun hakim olduğunu görürüz. Bu da ona bir sekinet hâli verir.
Aşık Paşa'nın eserleri şunlardır:
➡ Garibnâme: 1330 yılında kaleme alınmış olan bu eser, öğretici, dini ve tasavvufi yönü yüksek bir eserdir. Bu yüzden sade bir dile sahiptir.
➡ Fakrnâme: 161 beyitten oluşan bir mesnevidir. Eserde "fakr" renkli bir kuşu temsil eder.
➡ Vasf-ı Hâl: 31 beyitten oluşan küçük bir mesnevidir. Garibnâme'nin sonunda yer alır.
➡ Hikâye: Elli dokuz beyitlik küçük bir mesnevi olan eserde bir Müslüman, HIristiyan ve Yahudinin yaşadığı olaylar anlatılır.
➡ Kimya Risalesi: Bu eserin Aşık Paşa'ya ait olduğu şüphelidir. Bir nüshası Çorum Halk Kütüphanesi'nde bulunur.
Garibnâme
🔸 1250 ile 1350 arasında Anadolu ve Memluk kültür havzalarına baktığımızda iki konuda inanılmaz eser üretildiğini görürüz. Bu konular dil ve tarihtir. Kaynağı ise dönemin içinde bulunduğu durum göz önüne alınarak şudur:
Bir devlet siyasi istikrarını kaybettiği zaman, varlığını dil üzerinden sürdürür ve kayıt altına alır. Tarih de bunun kaydını yapar ve geleceğe aktarır.
🔸 Garibnâme, 1330 yılına, Aşık Paşa ölmeden 2 yıl önceye telif edilmiş bir eserdir. 12 bin beyitten oluşur. Aruz vezniyle, şiir biçiminde yazılmış bir manzumedir. Aşık Paşa Türk diline çokça önem vererek devlet için dilin önemini eserlerinde vurgular. Aşık Paşa bu eserini Türkçenin hor görüldüğü bir dönemde Türk halkı için yazmıştır.
🔸 Eser, 10 bölümden oluşur. Her bir bölümde 10 hikaye bulunan eserde, toplam bin hikaye bulunur. Sade ve anlaşılır bir biçimde yazılmıştır.
🔸Türk hayat ve yaşayışını en güzel şekilde yansıtan Garibnâme, kültür hakkında da önemli bilgiler içerir. Aynı zamanda bir nasihatnâme özelliği taşır.
🔸 Tasavvufi anlamda Allah'a (CC) yakınlaşmanın ve ulaşmanın sırlarını vermesi bakımından da önemli olan esere göre bir gurbet yeri olan dünyada insan "garib" bir hâldedir.
🔸 Garibnâme bir kıraat kitabı özelliği de gösterir ve yüzyıllarca okunmaya devam eder. Aşık Paşa eserde, astronomi, din, devlet, isyan, erdem, dericilik, tarım, ahilik, ormancılık, hayvancılık ve coğrafya gibi alanlara dair bilgileri hikayelerin içinde verir.
🔸 Eserin dili oldukça sadedir. İnsanlar yaşamayı mümkün kılacak temel bilgileri bu kitapta bulabilirler.
🔸 Garibnâme Anadolu'da gelişerek ilerleyecek olan Türk edebiyatı alanında ilk edebi eserlerden olması ve edebiyatımızın şekillenmesinde etkili olması bakımından da örnek bir eserdir. Aşık Paşa, eserinde Anadolu'ya gelen uçlardaki okuma yazma bilmeyen halka yüksek kültürü iletecek bir dil sistemi kurdu ve bunu oldukça anlaşılır ve sade olan anlatısıyla destekledi.
🔸 Garibnâme, yazıldığı dönemin sosyal durumuyla, sorunların çözümüne dair hikmetli bilgileri de içinde barındırır. Eser, düzenlenmesi ve konuları işleyiş biçimi bakımından eşsizdir.
🔸 Entelektüel bir soydan gelen Aşık Paşa, halkı yönlendirmeyi, bilgilendirmeyi vazife olarak görür ve halkın zihnine dokunmak, onlara bir ufuk biçmek, bir diriliş gücü kazandırmak için eserini kaleme alır.
