Üç kıtaya uzanan Osmanlı İmparatorluğu'nun devrini aşan Sultanı II. Abdülhamid, tüm dünya coğrafyaları için belge niteliği taşıyan, dünyanın en büyük fotoğraf arşivine sahipti. Osmanlı arşivleri ve Abdülhamid'in albümlerinden, İslâm'ın en mukaddes toprakları olan Mekke'nin 1870-1890 arası yıllara ait fotoğraflarını ve o tarihlerde Harem-i Şerif'te kılınan bir cuma namazının fotoğrafını siz değerli Fikriyat okuyucuları ile buluşturuyoruz.
MEKKE-İ MÜKERREME
MEKKE-İ MÜKERREME HARİTASI
Harem-i Şerif ve Kâbe-i Muazzama'nın planı ile Safa-Merve, Mes'a ve civarındaki yerlerin haritası. Bu harita Hicaz'a gönderilen, Binbaşı Seyyid Mehmed Cemal, Binbaşı Seyyid Mehmed Sadık, Kaymakam Seyyid Ahmed Cemaleddin ve Miralay Hayretî'den müteşekkil Erkân-ı Harbiye Komisyonu tarafından Rumi 1296/Rebiülahir 1298/Mart 1881'de hazırlanmıştır.
MEKKE-İ MÜKERREME VE MESCİD-İ HARAM
Mekke-i Mükerreme ve Mescid-i Haram'ın bu panoramasının Osmanlı askerî heyeti tarafından 1297/1879-80 senesi haccında Ecyad Kalesi'nden çekildiği söylenir. Sol alt kısmında Ecyad Kalesi'nin surları görünen fotoğrafta Ecyad Mahallesi, Ebu Kubeys Dağı ile zirvesindeki Bilâl Mescidi, Cebel-i Nur olarak da bilinen Hira Dağı, Haşimoğulları Mahallesi, Âl-i Avn hanesinin bulunduğu Gazze mahallesi, Kaşaşiye semti, merkezinde Kâbe-i Muazzama bulunan Mescid-i Haram, Abbas Kubbesi ile Ferraşin Kubbesi görülüyor. Abbasiler döneminden kalan bu iki kubbe Vali Osman Nuri Paşa'nın (1299-1304/1881-86) emriyle Safer 1300/Aralık 1882'de yıktırılmıştır. Fotoğrafta ayrıca 1375/1956'da yıktırılan Mısır Tekkesi ile Bab-ı Ümmihanî önündeki kışla görülüyor. Bu kışlanın yerine 1302/1884'te Hamidiye Binası yapılmıştır. Fotoğrafta sonraları Karara semtinde bulunan ve ardından Telsiz Mektebi olarak kullanılan La'la' Kalesi ile 1806'da Hindî Dağı üzerinde inşa edilen kaleyi de görmek mümkün.
KÂBE-İ MUAZZAMA'YI TAVAF VE HİCR-İ İSMAİL'DE NAMAZ
Kâbe-i Muazzama'nın kuzeybatı cephesi. Çizgili mermerle döşenen Hicr-i İsmail görülüyor.
20. YÜZYIL BAŞLARINDA HAREM-İ ŞERİF ÇEVRESİ VE KAŞAŞİYE SEMTİ
Batı yani Bab-ı Umre cephesinden Mescid-i Haram. Şerif Ali bin Abdullah'ın Kaşaşiye semti girişinde beş bina yaptırmasından sonra çekilen bu fotoğrafta görülenler: Bab-ı Ali Minaresi'nin üst kısmının arkası ve son iki binanın arasında Felah Medresesi, Babü's Safa karşısında yer alan Ebu Nahle konağı ve şehir eşrafının haneleri, Babü's Safa kemerleri, Kendevanî Konağı, Babü'l Bugle, Beytü'l Kütübî Medresesi, II. Abdülhamid'in yaptırdığı Hasekiye haneleri, Ebu Kubeys Dağı'nın zirvesinde Bilâl Mescidi, Mescid-i Haram'a bakan evler, ortada Bab-ı Ali Minaresi, Handeme Dağı, karşısında Mes'â Caddesi'nde Surre-i Hümayun'un konakladığı mıntıkada bulunan meşhur Bânâce Konağı, Harem içinde Bab-ı Ali merdiveni, Bânâce Konağı'nın yukarısında Mes'â'dan Kaşaşiye'ye çıkan yokuşun sağında Felah Medresesi ile diğer medreselerin bulunduğu beş bina, Mes'â ve Harem-i Şerif'e bakan bazı haneler. Fotoğrafta ayrıca Mansuriye Medresesi görülüyor. Kâbe-i Muazzama örtülerini kurutmak maksadıyla Harem avlusuna seren kişiler de görülebiliyor; Zemzem suyu ile ıslatılan bu kumaşlar kefen olarak kullanılırdı.
HAREM-İ ŞERİF'TE CUMA NAMAZI
Bu fotoğrafın Mescid-i Haram'ın kapılarından Bab-ı Ümmihanî ile Babü'l-Veda'nın yakınındaki güney revakından, 1297/1880 senesi haccında, muhtemelen 16 Zilhicce/18 Kasım Cuma günü hacıların Mina dönüşü, fotoğraf çekmek ve harita çizmek için Hicaz topraklarına giden Osmanlı askerî heyeti tarafından çekildiği söylenir. Hacıların Mescid-i Haram avlusunda toplandıkları görülüyor. Bu askerî heyet o günlerde Hicaz'a ikinci seyahatini yapan ve yanında hususî bir fotoğraf makinesi getiren Mısır Mahmel Emini Albay Mehmed Sadık ile tanışmıştır. Sağda Babü's Selam revakının damında görülen şahıs muhtemelen Mehmed Sadık Bey'dir ve karşı tarafın fotoğrafını çekmektedir.
Fikriyat