Matematik dehası: Gelenbevi

Eserleri

🔷 Gelenbevî, aklî ve naklî ilimlerin hemen hepsinde eser kaleme alan ve son dönem Osmanlı ilim anlayışını kitaplarıyla günümüze aktaran önemli şahsiyetlerden biridir. Türkçe ve Arapça 30'dan fazla eser kaleme alan Gelenbevi'nin öne çıkan bazı eserleri şunlardır:

▶ Belagat ve Gramer alanında sekiz eseri bulunur:
↪ Risâle fî ʿilmi'l-meʿânî: Sözü yerinde ve zamanında, manası açık ve akıcı bir şekilde söyleme usul ve kaidelerini inceleyen ilim dalı olan Meânî ilmine dair bir eserdir.
↪ Risâle fî ʿilmi'l-beyân: Hatîb el-Kazvînî'ye ait Telḫîṣü'l-Miftâḥ'a yazılmış hâşiyelerdir.
↪ Risâletü'l-faṣl ve'l-vasl: Meânî ilminin ana meselelerinden olan vasıl ile fasıl konularının işlendiği risâledir.
↪ Risâle-i Tağlîb: Bir belâgat terimi olan "tağlîb"in işlendiği bu Türkçe risâlede istiare ve mecâz-ı mürsel üzerinde de durulur.
↪ Risâletü'l-masdar: Mastar fiilleri üzerinedir.
↪ Risâle fî şerḥi taʿrîfi sıdki'l-ḫaber ve kezibih: Arapça'da haber bildiren bir sözün doğruluk ve yanlışlıkla nitelendirilmesinden neyin kastedildiği konusunu ele alan bir risâledir.
↪ Risâle fî beyâni ismi'l-maʿnâ ve ismi'l-ʿayn: mana ve zat isimlerini usülcü ve din alimleri açısından inceleyen kitaptır.
↪ Risâle fî duḫûli'l-bâʾ ʿale'l-maksûri ʿaleyh: Bir belâgat terimi olan "kasr"a dair gramer tartışmalarının işlendiği risâledir.
▶ Mantık, Felsefe ve Münazara alanında on eser yazar. Mantık alanına yoğunlaşan Gelenbevi'nin el-Burhan adlı eseri yaşadığı yüzyılın nadir eserleri arasında kabul edilir. Bu alandaki diğer eserleri:
↪ Şerh-i Îsâġūcî: Klasik mantığın bazı konularının ele alındığı kitaptır.
↪ Risâletü'l-kıyâs: Burdurlu Muhammed Râşid Efendi'nin müellif hattından istinsah ettiği bir nüshası esas alınarak yayımlanan risaledir.
↪ Risâletü'l-imkân: Mantığın vücûb, imkân, imtinâ konularının işlendiği bir eserdir.
↪ Hâşiye ʿalâ Hâşiyeti'l-Lârî ʿalâ Şerhi Hidâyeti'l-hikme: Muslihuddîn-i Lârî'ye ait hâşiyesine yazılan yeni bir hâşiyedir.
↪ Hâşiye ʿalâ Tehzîbi'l-mantık ve'l-kelâm: Tehẕîb-i Mîr olarak bilinen hâşiyesine yazılmış yeni bir hâşiyedir.
↪ Risâle fi'l-vâsıta: Bir kıyasta orta terimin belirlenmesini ele alan eserdir.
↪ Risâle fî maʿne't-taksîm: Mantıkta tarif konusunun alt başlıklarından birini teşkil eden taksimin işlendiği risaledir.
↪ Risâletü'l-âdâb: "âdâbü'l-bahs"e dair bir eserdir. Objektiflik ele alınır.
↪ Taʿlîkāt ʿalâ Hâşiyeti Mîr ʿalâ Şerhi'l-Âdâb: Gelenbevî'nin en hacimli eserlerinden biri olan bu kitap, Adudüddin el-Îcî'nin münazara âdâbıyla ilgili Âdâbü'l-ʿallâme ʿAḍudiddîn adlı eserine Muhammed et-Tebrîzî el-Hanefî tarafından yapılan şerhe Mîr Zâhid Ebü'l-Feth es-Saîdî'nin yazdığı hâşiyenin yeni bir hâşiyesidir.

Anadolu alpereni: Müeyyedzade Abdürrahman Efendi

▶ Kelam alanında amel-iman konuları ile vahdet-i vücut tenkitlerinin yer aldığı toplam on bir eseri vardır:
↪ Hâşiyeʿalâ Şerhi'l-Celâl: Adudüddin el-Îcî'nin el-ʿAḳāʾidü'l-ʿAḍudiyye adlı risâlesine Devvânî tarafından yapılan ve daha çok Celâl olarak bilinen şerhine yazılmış önemli bir hâşiyedir.
↪ Taʿlîkāt ʿalâ Hâşiyeti's-Siyâlkûtî
↪ Risâle fî tahkīki meẕâhibi ehli's-sünne fî ʿusâti'l-müʾminîn: Eserde yazar Amel-iman münasebetini ve büyük günah işleyen müminler hakkında Ehl-i sünnet âlimlerinin görüşlerini incelemekte, bu arada Mu'tezile'nin fikirlerini de tenkit etmektedir.
↪ Risâle teteʿallaḳ bi-ḳavlihî Teʿâlâ: Bu risâlede, Hz. Peygamber'in tebliğini işitip de ona gereken önemi vermeyen kimselerle ilgili âyette (el-Enfâl 8/23) yer alan kıyasın mantıkî değerlendirilmesinin yapıldığı eserdir.
↪ Risâle fî tahkīki vahdeti'l-vücûd: Vahdet-i vücûd anlayışını kelâmcıların ve filozofların bakışları açısından tenkide tâbi tuttuğu eserdir.
↪ Risâle fi't-tekaddüm: Kıdemin çeşitli anlamlarının ele alındığı küçük bir risâledir
↪ Risâle teteʿallak bi-ḳıdemi'l-ʿâlem ve ḥudûsih
↪ Risâle tebhassü ʿan mâhiyyâti'l-mümkinât ve'l-mümteniʿât
↪ Risâle fî ʿilmi'l-kadîm ve taʿallukıh
↪ Risâle fî ʿilmillâhi Teʿâlâ bi'l-maʿdûmât ʿalâ mezhebi'l-mütekellimîn
↪ Risâle fi'l-vücûdi'z-zihni: Gelenbevî bu eserinde bir nesnenin zihindeki kavramı ile dış dünyadaki varlığı arasındaki münasebeti inceler.

▶ En çok çalıştığı Matematik ile birlikte astronomi ve ilm-i mîkāt alanında yedi eser telif eder. Matematik alanında Hisâbü'l-küsûr adlı eseri klasik İslâm cebirinin Osmanlı dünyasındaki son temsilcisi olan Gelenbevî'nin ön plana çıkar. Bu alanlarda kaleme aldığı diğer eserleri:

↪ Risâle-i Adlâ-i Müsellesât: Bir üçgenin elemanlarının, özellikle açı ve kenarları arasındaki bağıntıların trigonometrik esaslara göre incelendiği üç bölümden oluşan bir geometri kitabıdır.
↪ Şerh-i Cedâvili'l-ensâb: Logaritmayla ilgili tüm detayların yer aldığı eserdir.
↪ Usûl-i Cedâvil-i Ensâb-ı Sittînî: Astronomi hesaplarında kullanılmak üzere düzenlenen altmışlı logaritma cetvelleriyle ilgili küçük bir risâledir.
↪ Risâle ʿalâ rubʿi'l-mukantarât: Astronimiye dair bir eserdir.
↪ Risâle fî sütûhi'l-münharifât: Vakti güneşin hareketlerine göre tayin etmek üzere hazırlanmış olan güneş saatlerindeki yükseklik mili hesaplamalarına ait küçük bir risâledir.
↪ Dekāʾiku'l-beyân fî kıbleti'l-büldân: Çeşitli yerleşim alanlarında kıblenin belirlenmesi için gereken gözlem ve trigonometrik hesapların nasıl yapılacağını inceleyen önemli bir risâledir.