Müslüman zanaatkârların ustaca kullandığı matematiksel tekrar: Arabesk
Sanatsal motiflere uzun süre baktığınızda, gözünüzü her kırpışınızda yeni şekil ve desenler fark edersiniz. Bu geometrik sanat anlayışı, saf matematik ile mekân sanatının kaynaşmasından şekillerin ve yinelenen desenlerin dansından doğmaktadır. İnsan formu içermeyen bu sanat, karmaşık desenler halinde düzenlenmiş akıcı çizgilerden oluşmaktadır. Her bakışta değiştiği izlemini vererek insanı derin bir tefekküre teşvik eden motifler, bu özellikleri sebebiyle de camilere çok yaraştılar.
Hz. Muhammed sanatta insan ve hayvan formlarını kullanmamalarını öğütlüyordu. Endişesi İslam'ın henüz yeni doğduğu bu dönemlerde, Müslümanların putlara ve dünyevi figürlere tapmaları gibi cahiliye adetlerine geri dönerek Allah'ı unutmalarıydı. Geometrinin Müslüman sanatının tam merkezine yerleşmesiyle hayal gücünün ve yaratıcılığın sınırlarını tamamen ortadan kaldıran sanatçılar, arabesk adı verilen yepyeni bir geometrik sanat türü ürettiler.
İran İsfahan'da bulunan Lütfullah Camii, arabeskin ve (sivri kemerin yukarısında ve aşağısında görülen) Kur'an-ı Kerim ayetlerinden oluşan işlek hat sanatının en güzel örneklerini sergilemektedir.
Arabeskle iç içe geçmiş şekilde kullanılan birimlerin oluşturduğu her bir dese diğer desenlerden uzağa doğru ve her yönde akmaktaydı. Her bağımsız birim bir bütün olup kendi başına anlamlıydı, ancak yine de tüm birimler birbiriyle bağlantılıydı ve bütün bir motifi oluşturuyordu.
Bu karmaşık sanat biçiminin mümtaz örnekleri, İstanbul'da yakın bir zamanda ortaya çıkarılan Topkapı ruloları ile gün yüzüne çıktı. Yüz on dört adet geometrik duvar ve tonoz deseni içeren bu yazma, 15 ya da 16'ncı yüzyılda İran'da çalışan bir baş mimar tarafından hazırlanmış olup, türünün sağlam olarak bulunan en eski örneğidir.
Arabeskte çiçek desenleri de kullanılabilir. Bitkilere ait sap, yaprak ve çiçek desenleri ya da çiçek desenlerinin geometrik desenlerle birlikte kullanılması Avrupalı sanatçıları da aynı seviyede etkilemiştir. Rönesans, barok, rokoko, modern sanat ve örgü bezeme örneklerinin tamamında bu desenlere rastlanılır.
"Dikkati belirli bir nesneye odaklamamaya çalışan arabesk, algısal yetileri canlandırıp hızlandırırken bir yerde toplamayarak mümkün olduğunca dağıtmayı amaçlar. Merkezkaç prensibine göre düzenlenen desenler bir tür soyutlamaya ve kendi kendine hipnoza yol açar; öyle ki dizlerinin üzerine oturup kıbleye dönen mümin, yinelenen motiflerin oluşturduğu bu labirentte kaybolarak bedenle ve dünyayla ilişkisini tamamen koparabilir." Dobree, sanat tarihçisi, 1920
Arabeskin büyüleyici olduğunu düşünen Leonardo da Vinci'nin vaktinin büyük bir bölümünü karışık desenler hazırlamaya ayırdığı bilinmektedir. Meşhur düğüm deseni, Kral VII. Henry'nin portresinde kullanılmış olup, pelerininin kenarında ve arkasındaki perde üzerinde boy gösterir. Raphael gibi Durer de eserlerinde geometrik desenler kullanmıştır. 17'nci yüzyıl Fransız sanatçısı Jean Berain'in grotesk desenlerinde de göze çarpan bu unsur 16'ncı yüzyıl İtalyan sanatçıları tarafından rabeschi olarak adlandırılıyordu.
