Mehmet Akif'ten edebiyat dersleri: Edebi sanatlar
Divan şairleri, sözü en veciz şekilde söyleme çabası içindeydi. Bunun için de edebi sanatları şiirlerinde bolca kullanırlardı. Edebi sanatların bir şiiri anlamak için yol gösterici işlevi vardır. Türkçeyi adeta bir kuyumcu gibi işleyen Mehmet Akif de şiirlerinde edebi sanatlara yer vererek, sözünün daha etkili olmasını sağlardı. Aynı zamanda muallimlik yaptığı Darülfunun'da işlediği konulardan biriydi. Peki, Mehmet Akif, edebi sanatları nasıl anlattı?
Kendine özgü düşünce ve hayal dünyası bulunan divan edebiyatının kendine özgü bir dünyası vardı. Divan şairleri, sözü en veciz bir şekilde söyleme çabası içindeydi. Bunun için de edebi sanatları şiirlerinde bolca kullanırlardı.
Edebî sanatlar, dilin gerçek ve sembolik her türlü anlamını karşılamak, az sözle çok şey ifade etmek, anlam ve çağrışım ilgileri kurmak, harf ve sözcüklerin şekil olarak görüntülerinden ve ses değerlerinden yararlanmak amacıyla üretilmiş söz söyleme sanatıdır. Edebi sanatların, şiir incelemelerinde önemli bir yeri vardır. Söz sanatlarının, bir şiiri anlamak için yol gösterici işlevi vardır. Özellikle divan edebiyatında şairin ne söylediği kadar nasıl söylediği de önemlidir. Edebi sanatlar sayesinde şairler, dildeki kalıplaşmış yapılarla az sözle derin duygu ve düşünceyi aktarır.
Türkçeyi en güzel şekilde işleyen şairlerimizden biri olan Mehmet Akif Ersoy, şiirlerinde edebi sanatlara bolca yer verirdi. Milli şairimiz, edebiyatımızda az görülen bir ustalıkla Türkçenin inceliklerini şiirleştirdi. Onun şiirlerinde kullandığı edebi sanatlar, bu becerinin kanıtıdır. Mehmet Akif, Darülfünun'da 21 Kasım 1908 yılından itibaren verdiği edebiyat-ı Osmaniye derslerinde, bu edebi sanatları ders olarak okuttu.
Mehmet Akif'in Darülfünun'da verdiği ilk ders
Akif ayrıca edebiyat-ı Osmaniye dersinde şu konuları da anlattı: Şiirin tarifi, vezin, kafiye, eşkâl-i nazm, fesahat, efkâr-ı edebiyyede fikir, his, hayâl, sanâyi-i edebiyye, âhenk. Her konu mısra, beyit ve bazen müstakil şiir örnekleriyle örneklendirildi. Bu metin örnekleri bazen divan şairlerinden, bazen da Namık Kemal, Recaizade Ekrem, Muallim Naci, Abdülhak Hamid ve hatta Tevfik Fikret gibi XIX. yüzyıl şairlerindendir.
İşte Mehmet Akif'in dilinden, Darülfünun'daki Osmanlı edebiyatı dersinde işlediği edebi sanatlar...
Teşbih; aralarında maddi yahut manevi cihetle bir münasebet bulunan iki şeyi birbirine benzetmektir. Bir teşbihte müşebbeh, müşebbehün-bih ve vech-i şibh bulunur. Edat-ı teşbih mahzuf veya mezkûr olur. Edat-ı teşbih mezkûr olmazsa teşbih daha beliğ düşer. Mesela Hamid Bey'in:
Duruyorken hareketsiz, sessiz
Yere inmiş göğe benzerdi deniz
Beytindeki deniz, durgunluğu ile maviliği ile gökyüzüne benzetiliyor. Meşebbehün-bih gök, müşebbeh renk, rükud da vech-i şibh olur. Edat-ı teşbih yoksa da onun yerine "benzerdi" fiili getirilmiştir.
*Müşebbeh: Benzetilen
Müşebbehün-bih: Kendisine benzetilen
Vech-i şibh: Bir şeyin başka bir şeye neden benzediğini anlatan söz
Mahzuf: Noktasız harflerle yazılmış olan
Mezkur: Zikrolunan
Beliğ: Etkili, güzel ve yerinde söylenmiş söz
Nedim'in;
Sinede bir lahza ârâm eyle gel canım gibi
Geçer ey ruh-ı revan 'ömr-i şitâbânım gibi
(Ey sevgili! Canım gibi sen de gönlümde bir an olsun dinlen, huzur içinde ol. Ey akıp giden, yürüyüp giden ruhum! Çabucak tükeniveren ömrüm gibi sen de geçip gitme)
Beytinde vaki olan teşbih de edat-ı teşbih ile mezkûrdur. Abdülhak Hamid Bey'in:
Süfehâ enbiyâ, gedâ mürted
Para ma'bûd, bankalar ma'bed
Beytinde edat-ı teşbihler kâmilen mahzuftur.
*Süfehâ: Sefihler, âdî, bayağı kimsele
Enbiyâ: Nebîler, peygamberler
Gedâ: Dilenci, yoksul, fakir
Mürted: Müslümanlıktan ayrılıp başka bir dine giren
Mahzuf: Silinmiş, bulunduğu yerden kaldırılmış
Vech-i şibhin şiire tasrihi icap etmez. Zaten tasrih olunmaz; çünkü bu suret daha beliğ olur. Yalnız müşebbeh ile meşebbehün-bih birbirine pek yabancı olursa yahut aralarındaki münasebeti idrak herkes için kolay olmazsa, şiiri lüzumsuzluktan kurtarmak için vech-i şibh irad olunur.
İbn Kemal Paşa merhum Selim-i Evvel'e yalnız "şems-i asr" dese idi şiir vazıh olmazdı, lakin vech-i şibhi ne güzel gösteriyor:
Az bir zaman içre çok iş etmişti
Sâyesi olmuştu 'alem-gir
Şems-i 'asr idi, asrda şemsin
Zılli memdûd olur, zamanı kasîr
(Kısa zamanda çok iş yapmıştı. Lütuf ve ihsanlarının gölgesi cihanı tutmuştu. Asrının güneşi idi. İkindi güneşinin gölgesi uzun fakat zamanı kısa olur)
Vech-i şibh: Bir şeyin başka bir şeye neden benzediğini anlatan söz
Tasrih: Açıkça söyleme, belirtme
Beliğ: Etkili, güzel ve yerinde söylenmiş söz
İrad: Dile getirme
Vazıh: Kuşkuya yer bırakmayacak denli açık olan
