Kelime köklerinden duyguların izine-2
Dünyada binlerce dil doğdu, yaşadı, öldü, unutuldu. Bazıları ise değişerek varlığını sürdürdü. Türkçe de bu kadim dillerden bir tanesi. Göçebe bir toplumdan gelen atalarımızın izlerine, yaşamın en canlı kanıtı olan dilimizde rastlarız. Hareket bildiren durumları en güzel şekilde ifade etme yeteneği de bunun kanıtlarından biri. "Düşünmek" ve "güvenmek" kelimelerinin zamanla nasıl değişerek duyguya dönüştüğüne yakından bakalım.
🔹Güzel hislerden bir gerçeklik inşa edecek olduğumuzda üç duyguyu temel alırız. Sevmek, güvenmek ve saymak… Peki sözlükte "kendisinden bekleneni vereceğine veya yapacağına inanmak, (ona) güven duymak, emin olmak, îtimat etmek" anlamlarına gelen bu kelimenin aslında boş yere böbürlenmek, mağrur olmak manasında kullanıldığını biliyor muydunuz?
Küv+an-mak / Güv+en-mek
🔹Eski Türkçe "(kendiyle) övünmek, böbürlenmek" anlamındaki küven- fiilinden evrilen bu kelime "gurur, övünme" manasındaki kǖ veya küv sözcüğüne gelen +An ekiyle türetilmiştir.
🔹19. yüzyıla kadar genellikle olumsuz anlamda kullanılan bu kelimenin "itimat etmek" anlamıyla kullanımı daha sonraki dönemlerde görülür.
🔹 Zamanla gurur duymak, memnun olmak, sevinmek gibi anlam katmanlarına sahip olan bu kelime belki de gurur duyulana itimat etme arzusundan doğmuştur. Kim bilir?
🔹 İlginçtir ki, çoğu atasözü ve deyimde güvenmemeyi tembihleyen toplumsal hafızamıza rağmen, güvenmek isteriz.
🔹 Eksikliği bir modern çağ problemi olan bu kelimenin, Türkçenin kadim eserlerinde hangi anlamlarda geçtiğine bakacak olursak:
↪Divanı Lügatit Türk'te küvendi: iftaχara (iftihar etti) anlamıyla kullanılan bu kelime Dede Korkut Hikayeleri'nde de gurur duymak, iftihar etmek manasıyla kullanılır.
Az bilinen 25 nostaljik kelime
🔹Baba Dirse Han'ın oğlu Boğaç Han için "oğlumun at seğirdişin, kılıç çalışın, ok atışın göreyüm, sevineyüm, kıvanayum, güveneyüm." cümlesinde oğluyla gurur duymak istediğini ifade edişini görürüz.
🔹Ahmet Vefik Paşa'nın Lehçe-i Osmani'sinde ise "itimat etmek" anlamıyla verilmiştir. Bu 19. yüzyıla tekabül eder.
🔹Eski Türkçedeki "gereksiz böbürlenme" anlamından "övünmek, sevinmek, iftihar etmek" anlamına evrilmiş bu kelimeyi Pir Sultan Abdal bir dizesinde "Güvenir gezersin oğlun kızın var." diyerek kullanır.
"Kimesne ölümine güvenme sen
Ki devran seni hem komaya esen"
"Sen kimsenin ölümüne güvenme çünkü devran seni de esen (sağ) koymaz."
(Ferhengnâme-i Sa'dî, Hoca Mesud)
Ferhengnâme-i Sa'dî Nedir?
🔹Sa'dî-i Şîrazi'nin Bostan adlı divanının Türkçeye tercümesi olan bu eser, Sa'dî'den yapılmış ilk Türkçe manzum çeviridir. Yalnızca motomot tercüme olmayan eserde Hoca Mesud dinî, ahlâkî konularda öğütler vermiş, bunlarla ilgili hikâyelere de yer vermiştir.
