ÜNLÜ DARALMASI NEDİR?
Ünlü daralması, Türkçedeki ses olaylarından biridir. Türkçede "a – e" geniş ünlüleri ile biten fillere "-yor" eki getirildiğinde, fiilin sonundaki geniş ünlüler daralarak "ı – i – u – ü" dar ünlülerine dönüşür. Bu kurala ünlü daralması denir.
Ünlü daralmasında;
a ünlüsü → ı veya u ünlüsüne,
e ünlüsü → i veya ü ünlüsüne dönüşerek daralır.
ÜNLÜ DARALMASI ÖRNEKLERİ NELERDİR?
- sakla + yor > saklıyor
- dile + yor > diliyor
- kutla + yor > kutluyor
- gözle + yor > gözlüyor
-yor ekinden önce gelen -ma/-me olumsuzluk eklerindeki a ve e ünlüleri her zaman daralır:
- yazma + yor > yazmıyor
- gelme + yor > gelmiyor
- koşma + yor > koşmuyor
- öpme + yor > öpmüyor
y kaynaştırma ünsüzünden önce gelen a ve e ünlülerinde daralma meydana gelmez:
- anlayabilir ("anlıyabilir" değil)
- saklayarak
- boyayacak
- dileyen
- kutlayalım
Ancak "demek" ve "yemek" fiillerine y kaynaştırma ünsüzü geldiğinde e harfi i'ye dönüşür:
- de + y + ecek > diyecek
- ye + y + en > yiyen
- de + y + e + lim > diyelim
- ye + y + ince > yiyince
TDK'nın önerisi, "de + y + ince" ve "de + y + ip" sözcüklerinin birer istisna olarak daraltılmadan bırakılmasıdır ("yiyince" ve "yiyip", ama "deyince" ve "deyip").
ÜNLÜ DARALMASI İLE İLGİLİ CÜMLELER
*Arkamızdan hızla gelen araç bizi solluyordu. (solla – yordu.)
*Annem ve babam benimle birlikte gezmiyordu. (gezme- yordu.)
*En çok beklediğim dizi şimdi başlıyor. (başla – yor.)
*İnsan evladını her dakika özlüyor. (özle – yor.)
*Zeki çocuk olduğu için hemen anlıyor. (anla – yor.)
*Dayımlar bugün bize geliyor. (gele – yor.)
*Bu hareketler pek hoşuna gitmiyor. (gitme – yor.)
*Sabahtan akşama kadar yemek yiyor. (ye – yor.)
*Sanatçı çok güzel şarkı söylüyor. (söyle – yor.)
*İnatla bu sorunu çözmüyor. (çözme – yor.)