Cumhuriyet'in ilk yıllarında demiryolu yapımında büyük emeği olan ve bu yüzden Atatürk tarafından Demirağ soy ismi verilen Nuri Demirağ'ın daha sonra açtığı uçak fabrikası yine Atatürk'ün kurduğu parti olan İnönü hükûmeti tarafından kapatıldı. Bütün olumsuzluklara rağmen "zafer uçakların kanatlarındadır" ilkesiyle yola çıkan Demirağ, 26 Mayıs 1944 tarihinde İstanbul-Ankara seferine başladı.
NURİ DEMİRAĞ'IN İLKLERİ
İlk Türk sigara kağıdı:
1918'de Eminönü'nde bir dükkânda ilk Türk sigara kâğıdını yaptı. İsmine Türk zaferi adını verdi.
İlk demiryolu müteahhidi:
1926'da Samsun- Sivas demiryolu inşası ihalesine giren Demirağ, Türkiye Cumuriyeti'nin ilk demiryolu müteahhidi oldu.
Demiryolu yapımı sürerken Burs Merinos, Karabük Demir-Çelik, İzmit Selüloz, Sivas çimento fabrikasını ve Eceabat Havalimanı'nı inşa etti.
İLK TÜRK YOLCU UÇAĞI
Boğaz Köprüsü projesi:
1931'de İstanbul Boğazı'na köprü inşası projesini başlattı ve aynı sistemde bir köprü inşa etmeleri içi Golden Gate'i inşa eden firmayla anlaştı.
Proje dönemin hükümetinden onay almadı ve proje gerçekleşmedi.
İlk uçak fabrikası:
1936'da uçak fabrikası kurma girişimine başladı.
1936'da ilk tek motorlu uçak üretildi ve Nu.D-36 verildi.
1938'de Nu.D-38 adlı çift motorlu 6 kişilik yolcu uçağı yapıldı. NuD-38, dünya havacılığı yolcu uçakları A sınıfına alındı.
1939'da Türkiye'nin ilk yerli paraşüt üretimini gerçekleştirdi.
1941'de tamamen Türk yapımı ilk uçak İstanbul'dan Divriği'ye uçtu.
Siparişlerin iptali ve fabrikanın kapanması
Eskişehir'de bir test uçuşu esnasında pilot piste açılan hendeği göremedi ve iniş esnasında kaza yaşandı. Bunun üzerine Türk Hava Kurumu siparişleri iptal etti. Yurtdışına satışlar ise yasal düzenlemelere takıldı. İlerleyen süreçte Nuri Demirağ uçak fabrikasını kapatmak zorunda kaldı. 1957'de İstanbul'da vefat etti.
NURİ DEMİRAĞ KİMDİR?
1886 senesinde Sivas'ın Divriği ilçesinde dünyaya gelen Nuri Demirağ, Divriği Rüştiye Mektebi'nde aldığı eğitimin ardından kendi okulunda öğretmen yardımcısı olarak görev aldı. 1903 senesinde bir bankanın açtığı memurluk sınavını kazanan ve Koçgiri Şubesi'ne atanan Demirağ, 1906 ile 1909 seneleri arasında Erzurum'da yaşanan kıtlık sürecinde depolarda bırakılan buğday ve tahılları halka uygun fiyat karşılığında sattığı için hakkında soruşturma açılsa da bu suçtan aklandı.
Memuriyet yıllarında bile girişimci ve vatansever olduğunu ortaya koyan adımlar atan Demirağ, zekâsıyla İstanbul'da Maliye Bakanlığına geçti. Azmi ve dürüst çalışmalarından dolayı maliye müfettişliğine yükseldi. Bir denetimden dönerken Rum gençleri kendisine sataştı, başındaki fesi alıp yere attılar. Bir şey yapamamak Nuri Demirağ'ı kahretti. Bir şey yapamamanın üzüntüsüyle istifa etti.
BAŞARILI OLAN İLK TÜRK FÜZESİNİN AKIBETİ
SİGARA KÂĞIDI ÜRETİMİYLE TİCARETE ATILDI
Maliye müfettişliğinin ardından ticarete atılma kararı alan Nuri Bey, 1918 senesinde o zamana dek yabancı milletlerin tekelinde olan sigara kâğıdı işine girerek ilk Türk sigara kâğıdı yapımını başlatan kişi oldu. Ürettiği bu ürüne Türk Zaferi ismini veren Demirağ, ilk girişiminden büyük kazanç elde etti.
Kurtuluş Savaşı'nın ardından ulaşım sorunlarına el atılan Türkiye Cumhuriyeti'nde yedi kilometrelik bir kısım için açılan ihaleye dâhil olan Mehmet Nuri Bey, düşük bir ücret karşılığında bu işi üstlendi. Ardından kardeşini de kendisine ortak eden iş adamı, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk demiryolu müteahhidi oldu. Samsun ile Erzurum, Sivas ile Erzurum ve Afyon ile Dinar hatlarını kapsayan 1012 kilometrelik demiryolunu bir yıl gibi oldukça kısa bir sürede tamamlamayı başaran Nuri Bey, 1934 senesinde Atatürk tarafından verilen Demirağ soyadına layık görüldü.
1945 senesinde Millî Kalkınma Partisi'ni kuran fakat meclise giremeyen Nuri Demirağ, 1954 seçimlerinde ise adaylığını Demokrat Parti'den gerçekleştirdi. Sivas milletvekili olmayı başaran siyasetçi; şehirde çölleşmeyi önleme, tarım, hayvancılık, köprüler, limanlar ve enerji ile barajlar gibi konularda çalışmalar yaptı. 1957 senesinin 13 Kasım tarihinde şeker hastalığı nedenle hayatını kaybeden ünlü iş adamı, Zincirlikuyu Mezarlığı'na defnedildi.
İLK UÇAK FABRİKASINI KURDU
Birinci Dünya Savaşı'ndan yenik çıkan Osmanlı Devleti tarihe intikal etmiş, Türk milleti İstiklal Savaşı vererek, Türkiye Cumhuriyeti'ni kurma iradesini göstermiştir. Bir devrin hüzünlü batışına ve yeni bir devrin başlamasına tanık olan vatanperver insanlar Türk milletinin bir daha geçmişte yaşanan talihsizlikleri yaşamaması için gayret etmişlerdir. Bu insanlardan biri de pek çok girişiminin yanında demiryolu yapmakla ün kazanan daha sonra uçak fabrikası ve uçuş okulu açan Nuri Demirağ'dır.
1930'lu yıllarda yaşanan ekonomik krizin de etkisiyle ordunun uçak ihtiyacı halktan ve zengin iş adamlarından toplanan bağışlar ile karşılanmaktaydı. Bu amaçla bağış kampanyaları düzenleniyordu. Türk Hava Kurumu yetkilileri iş adamlarından yardım topluyordu. Türk Tayyare Cemiyeti'nin kurulmasına öncü olan Atatürk, 1935 tarihinde Türk Hava Kurumu'na 10.000 lira bağışta bulunarak, bu kurumun önemine dikkat çekti. Bu dönemde bir uçağın bedeli yaklaşık 35.000-40.000 lira civarındadır.
Nuri Demirağ'a bağış kampanyasına destek olup olmayacağı sorulduğunda cevabı: "Siz ne diyorsunuz? Benden bu millet için bir şey istiyorsanız, en mükemmelini istemelisiniz. Mademki bir millet tayyaresiz yaşayamaz, öyleyse bu yaşama vasıtasını başkalarının lütfundan beklememeliyiz. Ben bu uçakların fabrikasını yapmaya talibim" oldu.
Türkiye'nin acilen ihtiyaç duyduğu bir alan olan havacılığa katkıda bulunmak için çalışmaya başladı. Havacılık tarihinde önemli bir yeri olan Nuri Bey, Türkiye'de özel sektörde ilk uçak fabrikasını kurdu, uçak ve planör üretti.
Nuri Demirağ, Hava Harp Sanayinde; uçakları dışarıdan satın almak ve dışarının bağımlısı olmak yerine Türk tasarımı uçakların Türk semalarına hâkim olmasını isteyen bir girişimciydi. Yabancı lisanslarla uçak üretmenin taklitçilikten öte bir şey olmadığına inanıyordu. Çünkü uçak üretim lisansını satan ülke, demode olmuş, kendisi için tehdit olmayacak ve ekonomik ömrü olmayan sistemlerin satışına müsaade etmesi, öncelikle kendi güveliği ve ülke çıkarları gereğidir. Nuri Demirağ bunun farkında olduğu için Türk tasarımı uçağın imalinin gereğine inanıyordu.
HAVACILIKTA İLKLERİN ADAMI: VECİHİ HÜRKUŞ
Yeşilköy'de 1500 dönümlük arazi üzerinde "Gök Stadyumu" adında ilk sivil hava meydanını faaliyete geçirmek için Elmas Paşa Çiftliğini satın aldı. O sıralar Avrupa'nın en modern havaalanı olan Amsterdam'daki havaalanı benzeri, 1000x1300 metre boyutlarında düz bir tayyare alanı yaptırdı.
10 yıllık devreyi kapsayan bir plan program hazırlattı. Bu program gereği, bugün Deniz Müzesi olan Beşiktaş Barbaros Hayrettin İskelesi'nin yanında Tayyare Etüt Atölyesi kurdu. Asıl fabrika ise Sivas Divriği'de kurulacaktı. Burada kurduğu tayyare atölyesini kısa sürede büyük bir uçak fabrikası haline getirdi. Beşiktaş'taki etüt atölyesini kurduğu yıl Divriği'de; 'Büyük Gök Okulu'nun temelini attı.
İLK TÜRK UÇAĞI: ND-36
Nuri Demirağ Türkiye'nin ilk uçak mühendislerinden olan Selahattin Alan ile beraber hareket ediyordu. Çalışmalar kısa sürede netice vermeye başladı. Beşiktaş'taki fabrikada Selahattin Alan'ın projesini çizdiği ND-36 adı verilen tek motorlu Türkiye'nin ilk uçağı üretildi. Aynı günlerde Türk Hava Kurumu da 10 tane eğitim uçağı siparişi vermişti. Bu siparişler yapılırken aynı zamanda bir de yolcu uçağı yapım çalışması sürmekteydi. 1938 yılına gelindiğinde NuD38 adında çift motorlu altı kişilik bir yolcu uçağı yapımı başarıyla tamamlandı. Bu Türkiye'nin kendi uçağını artık yapabildiği anlamına gelmekteydi.
YERLİ VE MİLLİ SİLAH SANAYİSİNİN TEMELLERİNİ ATTI: NURİ KİLLİGİL PAŞA
Alman Sivil Hava Federasyonu aracılığı ile beş Alman tayyare mühendisini atölyesinde istihdam etti. Uçak sanayii alanında uluslararası alanda önemli bir isim olan Prof. Gasner ile de bir anlaşma yapıldı. II. Dünya Savaşı öncesi gerginlik döneminde Avrupa'yı iyi tahlil etti, Türkiye'de böyle bir uçak tesisin olma zorunluluğuna inanıyordu.
Üretilen uçaklar İstanbul'daki test uçuşlarından başarı ile geçti. Bu uçaklarla binlerce saat uçuş gerçekleştirildi ve herhangi bir aksaklık yaşanmadı. Uluslararası havacılık kuruluşlarından A sınıfı yolcu uçağı belgesi alınmıştı. Yani her şey yolunda gidiyordu.
KAZAYLA GELEN SONUN BAŞLANGICI
Fakat Türk Hava Kurumu İstanbul'daki uçuşları yeterli görmedi, test uçuşlarının Eskişehir'de tekrar gerçekleştirilmesi gerektiğini belirtti. Tekrar yapılacak test uçuşunu uçağın planını projesini hazırlayan Mühendis Selahattin Alan kendisi yapmak istemişti. Ancak bu isteği hem kendisinin hem de Türk uçağının sonunu getirdi. Test uçuşu başarılı bir şekilde sona eriyordu ki iniş sırasında bir kaza gerçekleşti. Selahattin Alan piste inerken geride açılmış olan hendekleri göremeyince hendeğe çarpmış böylece hem uçak düşmüş hem de kendisi hayatını kaybetti. Uçak pilot hatasından kaynaklanan bir sebeple düşmesine karşın Türk Hava Kurumu daha önceden verdiği siparişleri iptal etti. Nuri Demirağ Türk Hava Kurumunu mahkemeye verdi. Ancak oradan çıkan karar da Demirağ'ın aleyhine oldu.
Nuri Demirağ test uçuşlarının yeniden yapılmasını talep etmesine birkaç kez Cumhurbaşkanı İnönü'ye mektup yazmasına karşın herhangi olumlu bir karşılık alamadı. Uluslararası test sonuçları Türk Hava Kurumunu yeni bir test uçuşu gerçekleştirmek için bile ikna edemedi. İsmet İnönü ise Nuri Demirağ'ı zenginlikten başı dönmekle itham etmeye başlamıştı. İşte tüm bu yaşananların ardından Türkiye'nin ilk uçak üretim serüveni sona erdi. Nuri Demirağ'ın ürettiği uçaklar sattırılmadı bu durum fabrikanın kapanmasına sebep oldu. Ayrıca Yeşilköy'de satın aldığı Elmas Çiftliği arazisi yani oluşturmaya başladığı havaalanının arazileri devlet tarafından metrekaresi bir buçuk kuruştan istimlak edildi. Onun da yarım kuruşu vergi olarak alındı.
'MİLLİ SAVUNMA SANAYİİ'NİN SAYISIZ MÜCADELEDEN GEÇEN İSİMLERİ
Yeterli desteği göremese de bu Demirağ'ı idealinden vazgeçirmedi. Uçak imalatına yönelik iddiası devam etti ve 1944 yılında Nu. D-38'in imalatı tamamlandı.
Uçağın teknik özellikleri; 6 kişilik, çift kumandalı, 2200 devirli 2 adet 160 beygir gücünde motorla donatılmış ve saatte 325 km sürat yapıyordu. 3,5 saat havada kalabilen tayyarenin modeli Türk mühendisler tarafından çizildi ve motorlar hariç tüm aksam Türk teknisyen ve işçisinin ürünüydü.
Bu uçağın devlet hava yolları tarafından kabul edilmesi beklenmekteydi fakat bu da gerçekleşmedi. Test uçuşları başarı ile tamamlandı. Nitekim Nu. D-38 tipi uçak 26 Mayıs 1944 tarihinde İstanbul Ankara seferine başladı. Uçağı, Ankara'da Devlet Hava Yolları Genel Müdürü Ferruh Bey ile orada tesadüfen bulunan ve uçak tasarımı üzerine uzman olan bir Amerikalı karşıladı.
İSTİKBALİMİZ GÖKLERDEDİR
Tasvir-i Efkar Gazetesi'ne verdiği röportajda "Bu fabrikayı nasıl kurdunuz?" sorusunu şöyle cevaplar: "İstikbalimizin, istiklalimizin, şerefimizin göklerde olduğuna iman ettikten sonra, 5-6 sene bilfasıla yanıma mütehassıs gençleri de alarak Moskova'dan tut ta Londra'ya kadar uğrayıp uzun uzadıya tetkikler yapmadığımız yer kalmadı. Avrupa'nın bütün tayyare fabrikalarını, havacılık müesseselerini geceli gündüzlü dolaştık. Neticede her yerde gördüklerimizin içinden en mükemmellerini seçerek burayı kurduk."
MİLLİ SAVUNMA SANAYİMİZİN İLK GİRİŞİMCİSİ: ŞAKİR ZÜMRE
Aynı röportajın devamında Kandemir, "Gelecekteki tasavvurlarınız nelerdir?" sorusuna ise: "Evvela bu müesseseyi fevkalade genişletmek, bir milyon iki yüz bin liraya mal olacak büyük Yeşilköy Gök Lisesini kurmak... Divriği'de binlerce genci sinesine alacak; telsizciliği, motorculuğu, pilotluğu, mühendisliği, paraşütçülüğü vesaire 12 şubeyi ihtiva edecek şekilde Gök Üniversitesi tesis etmek. Sonra… Şu çayırın bir kenarında, muradına ermiş insanların huzur ve saadetiyle oturup kahvemi içerken, bir işaretle yüzlerce tayyarenin birden havalandığını görmek" cevabını verdi. Bütün gayret ve çalışmalarına rağmen bu arzusu gerçekleşmez. Nuri Demirağ aynı zamanda Türkiye'de ilk paraşüt üretim merkezini kuran girişimci oldu. Paraşütün ipekten yapılması sebebiyle Üsküdar'da satın aldığı Hüseyin Avni Paşa korusunda dut ağacı ve ipek böceği yetiştirmek için girişimde bulunmuş ve ilk paraşüt imalatını gerçekleştirdi. Batının yaptığı her şeyi Türklerinde üretip yapabileceğine inan Nuri Demirağ'a göre zafer artık süngünün ucunda değil uçakların kanadındaydı. Havacılığa verdiği önemin en büyük nedeni bu gerçeği görmüş olmasıydı.