Odabaşı ile belgenin ışığında 34 yıllık tartışmaları, Türk sinemasının ilk yıllarına dair belirsizliği konuştu...
14 Kasım 1914'te tam da Osmanlı'nın 1. Dünya Savaşı'na girdiğini ilan ettiği gün, yedek subay Fuat Uzkınay, 93 Harbi'nden sonra Ruslar tarafından dikilen Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin yıkılışını filme çeker. Bu abidenin yıkılışı o dönemde Ruslara karşı verilen bir mesajdır. Bu mesajın kitleselleşmesi için Merkez Ordu Sinema Dairesi, bu yıkımın bir Türk tarafından filme alınıp sinemalarda gösterilmesini planlar. Sinemayla ilgili olan, fakat o güne kadar alıcı kamera kullanmayı bilmeyen Uzkınay, Avusturya şirketinin bir temsilcisi tarafından birkaç saatlik bir bilgilendirmeyle yıkımı filme alır. Ve ortaya Türk sinemasının ilk filmi kabul edilen Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı (yazının geri kalan bölümünde Ayastefanos olarak anılacak) filmi ortaya çıkar.
Sinema tarihi kitaplarında, üniversitelerdeki sinema bölümlerinde ilk Türk filminin hikayesi böyle anlatılır. 14 Kasım, Türk sinemasının kuruluş günü kabul edilir ve her yıl özel etkinliklerle kutlanır. Fakat, 1960'larda yapılan araştırmalar sonucu kayıp olduğu ortaya çıkan bu filmle ilgili 34 yıldır bir tartışma yaşanıyor. Kayıp olması, Fuat Uzkınay'ın bu filmle ilgili yaşadığı dönemdeki sessizliği, filmi izleyen birilerine rastlanmaması sonucu film çekildi mi çekilmedi mi tartışması da yaşanıyor yıllardır. Hatta zaman içerisinde çekilmeye çalışıldığı ama çekilemediği de iddia edildi. Bir kısır döngüde süren ilk film tartışması, özellikle Türk sinemasının 100. yılı olan 2014'te zirve yaptı. Genel kanı Fuat Uzkınay'ın filmi çekemediği yönündeydi.
BELGE OSMANLI ARŞİVİ'NDE BULUNDU
Üsküdar Üniversitesi'nden Doç. Dr. İ. Arda Odabaşı, Osmanlı Arşivi'nden öyle bir belge buldu ki 34 yıllık tartışmayı bitirdi. Odabaşı, 1914 yılına ait Sinema Haberleri gazetesinin bir nüshasına ulaştı. Bu gazetede Ayastefanos filminin çekildiği ve Sirkeci'deki, Uzkınay'ın da ortaklarından olduğu Ali Efendi Sineması'nda gösterildiği yazıyor. Fakat bilgiler bununla sınırlı değil. Filmin Uzkınay ile birlikte Mösyö Mordo tarafından çekildiği hatta bu ikilinin aynı gün Cihad-ı Ekber İlanı Mitingi'ni de filme aldıkları anlatılıyor.
OSMANLILAR'A GÖRE İLK FİLM CASUS
Peki Ayastefanos nasıl tartışmalı hale geldi?
Burçak Evren'in 1984'te Ayastefanos filmiyle ilgili kuşkularını dile getirdiği bir yazıyla başladı bu tartışma. Evren kuşkularında haklıydı. Sonra, filmi görmesi gereken kimsenin görmediği düşünüldüğü için acaba çekildi mi çekilmedi mi tartışması oldu. Fuat Uzkınay'ın bu filmle ilgili yaşarken görece sessiz kalması da tartışmaları başka bir yöne çekti. İş, Fuat Bey filmi çekemediye kadar vardı. Elimizde belge olmayınca varsayımlarla üzerinden yaşanan tartışma bir kısır döngüye dönüştü. Bizim bu meselede temel yanılgımız bugünden geçmişe bakmamız. Hal böyle olunca filmlere olmadığı anlamlar ve önemler yüklüyoruz. Oysa o dönem Ayastefanos'a kimse bir anlam yüklememiş. Filmi çeken Fuat Bey bile... Yapılması gereken o günlerin zihniyet dünyasını içselleştirerek meseleye bakabilmeyi becerebilmek. Film çekilmiş, gösterilmiş, muhtemel o dönemin sıradan insanları gelip izlemiş ve onlar da bugün yoklar.