İstifçi değiliz: Peki ya eşya bağımlısı?
Son yıllarda özellikle de televizyon ve belgesel yayınlarında sık rastladığımız rahatsızlıklardan biri istifçilik. Biriktirme hastalığından mustarip olan bu kişilerin değerli olsun ya da olmasın istifledikleri nesneleri hayretle izliyor ve sahip olduğumuz objelerle bu hastalığı kıyaslayıp "öyle olmadığımıza" dair bir çıkarımda bulunuyoruz. Peki ya, eşya bağımlısı olabileceğinizi hiç düşündünüz mü? Satın alma davranışlarımız, bizi iyi hissettirdiğine inandığımız objeler, nesnelere olan bağımlılıklarımız neye işaret ediyor? Bir yaşam tarzı olan ve "sade yaşama" felsefesini öğütleyen minimalizm için yeni ürünler satın almak zorunda mıyız?
Bağımlılık, en basit tanımla herhangi bir şeyin ruhsal, fiziksel ya da sosyal sorunlara yol açmasına rağmen alımına devam edilmesi durumudur.
💠
🔸 Bağımlılık, kronik bir beyin hastalığı olarak tanımlanır. Kişi, o madde ya da şeyi alma isteğini durduramaz ve bırakma isteğine rağmen bunu gerçekleştiremez.
🔸 Olumsuz sonuçlarına karşın kişi kendini kontrol edemez, sosyal aktiviteleri ve kişilerarası ilişkileri açısından sorunlar yaşar, kendisinden beklenen sorumlulukları yerine getiremez, fiziksel ya da psikolojik sorunlara rağmen alıma devam eder ve yoksunluk belirtileri gösterir.
📌
En genel şekliyle bu biçimde tanımlanan bağımlılık, bir maddeye, bir kişiye ya da bir nesneye karşı görülebilir.
Bağımlılık, kimi zaman alışkanlıkla karıştırılan bir kavramdır. Bu iki kavram bazen birbirlerinin yerine kullanılır ancak ikisinin arasında belirgin farklar bulunur.
💠
🔸 Alışkanlık: Yaşamımızın belirli zamanlarında uyguladığımız, iç ve dış dünyadan gelen etkilere aynı davranışlarla karşılık verdiğimiz, düzenli ve süreklilik arz eden, öğrenerek elde ettiğimiz tutumlardır.
Alışkanlık sahibi bireyler, belli uyaranlara ne şekilde tepki vermeleri gerektiğini bilir ve bundan emin olarak hareket ederler. Bu nedenle özel bir dikkat ve düşünce sarf etmelerine gerek kalmaz.
🔸 Bağımlılık: Bireyin fiziksel, sosyal ya da psikolojik açıdan kendisine zarar veren sonuçlarla karşılaşmasına rağmen kendini bir maddeye, kişiye ya da nesneye mecbur hissetmesi durumudur.
Bağımlı davranışlar geliştirmek, alışkanlığın bir sonraki aşamasıdır. Bağımlı davranışlar geliştiren bireyler belli şeylere ihtiyaç duyar ve onlarsız olamayacakları düşüncesiyle hayatlarını sürdürürler.
📌
Bağımlılık fiziksel ve psikolojik olmak üzere ikiye ayrılır:
🔹 Fiziksel bağımlılık: Vücudun sürekli kullanılan bir maddeye alışması nedeniyle o maddeye duyulan yoksunluk hissidir. Yoksunluğu durumunda bulantı, kusma, terleme, titreme ve üşüme gibi olumsuz fiziksel belirtiler görülebilir.
🔹 Psikolojik bağımlılık: Bir maddeye, kişiye ya da nesneye alışma, onu arzu etme, onsuz yapamayacağına inanma durumudur. Yoksunluğu halinde kaygılanma, sinirlenme, hırçınlık gibi psikolojik belirtiler ortaya çıkabilir.
Bir şeye sahip olma arzusu, bebeklik çağından itibaren kendini gösteren bir davranıştır ve zaman içinde gelişir.
💠
🔸 Yeni doğan bebeğin ilk sahiplendiği şey annesi; onun kokusu ve yüzüdür. Daha sonra kendi vücuduna dair aidiyetinin farkına varır ve 8 aylıktan itibaren bir bebek, kaybetme olgusunu anlamaya başlar.
🔸 1 yaşına geldiğindeyse battaniye, oyuncak ayı gibi kendilerini rahatlatan nesnelerle yakın bir bağ kurar.
🔸 Yapılan araştırmalara göre 3 yaşındaki bir çocuk, sahip olduğu oyuncakları onlarca oyuncak arasından ayırt edebilir. Öte yandan kendi oyuncağını diğerleri kadar cazip olmasa da sadece "kendine ait" olduğu için tercih eder.
📌
Bu konudaki bilimsel çalışmalar, kaybolan bir nesnenin yerini, daha güzel ve daha yeni bir nesnenin alamayacağı sonucuna varır. Çünkü bir nesneye sahip olmak, aynı zamanda ona gerçek değerinin üzerinde bir değer atfetmek manasına gelir.
Satın alma davranışlarını neyin tetiklediğini bilme konusunda en önemli unsur, karar sürecini bilmektir.
💠
🔸 Satın alma süreci, tüketicilerin bireysel değerlendirmelerine göre farklılık gösterir. Satın alma öncesi, alma sırası ve sonrasında tüketicinin düşünce ve davranışları, o eylemi neden gerçekleştirdiği konusuna ışık tutar.
Satın alma kararında tüketici, faydacı ve hazcı olarak kategorize edilir:
🔸 Faydacı tüketiciler: Ürünü elde etmeye odaklanan, hedef odaklı tüketicilerdir. Ekonomiklik ve hedefe ulaşmayı ön planda tutarlar.
🔸 Hazcı tüketiciler: Alışverişi bir boş zaman aktivitesi olarak görürler ve bu yüzden zevk alabilecekleri bir alışveriş deneyimi ararlar. Tüketimdeki motivasyonları, bir fikir, bir estetik uyum veya sadece sosyalleşme olabilir.
📌
Günümüzde alışveriş eyleminin kolaylaşması, tüketime yönelik reklamların artışı, online alışverişin hızlı ve kolay olması gibi etkenler, satın alma davranışını tetikleyen unsurlardır.
İslami açıdan bakıldığında Gazali'nin tanımına göre "dinin, âdetlerin ve insanlığın gerekli kıldığının üstünde harcamada bulunmak" israftır.
💠
📌 "Ümidini kestiğin şeyden hürsün. Tamah ettiğin şeyin ise kölesi."
Hikem-i Ataiyye Şerhi, Ataullah İskenderi
💠
🔸 İslam dini, maddi ve manevi imkânları Allah'ın insanlara bağışladığı birer emanet olarak değerlendirir. Bunları, Allah'ın rızasını kazanmaya ve insanlara mutluluk getirmeye elverişli yerlerde kullanmayı emreder.
🔸 İnsanların tutkularını kamçılayan, toplumda kıskançlık doğuran gösteriş tüketimi hoş karşılanmaz. Helal kabul edilen maddelerin, günün gereklerine göre ihtiyaçtan fazla tüketimi de haram veya mekruh sayılmıştır.
🔸 Öte yandan dünya hayatının faniliği, her fırsatta vurgulanmış ve "Siz dünya hayatını tercih ediyorsunuz ama ahiret hayatı daha hayırlı ve daha kalıcıdır" mealindeki ayetler*, kula bir hatırlatma olarak sık sık zikredilmiştir.
📌
İslam âlimleri, Peygamberimizin ve ilk Müslümanların benimsediği hayat tarzını; nesne, mal ve servete bakış açılarını ve onların zahidane yaşamlarını müminlere örnek göstermişlerdir.
*: Tâhâ suresi 131. ayet tefsiri 📕 ve meali 🔊
Kasas suresi 60. ayet tefsiri 📗 ve meali 🔊
A'lâ suresi 16-17. ayetlerin tefsiri 📙 ve meali 🔊
