Osmanlı'da ilk seçim nasıl yapıldı?

Dünyada temel hak ve özgürlüklerinin ifadesi olarak seçim uygulamaları, anayasalarla güvence altına alındı. Demokrasinin bir gereği olan anayasalar dolayısıyla seçim, seçme ve seçilme gibi uygulamalar demokrasinin vazgeçilmezi olarak kabul edilir.

Yürürlüğe konan Kanun-i Esasi adlı anayasa ile Meclis-i Umumi adlı iki ayrı meclisten oluşan bir meclis kurulması kabul edildi. Bunlardan birisi üyelerini padişahın seçtiği ve görev süresinin hayat boyu olduğu Heyet-i Ayan diğeri ise üyelerinin halk tarafından seçileceği Heyet-i Mebusan'dı.

Âyan Meclisi üyelerinin tespiti padişahın takdirine bırakılıp, Mebusan Meclisi üyelerinin seçilmesi için de alt komisyonların görüşüne müracaat edildi. Bu amaçla kurulan komisyonlar, kararlarını oy pusulalarıyla birlikte Kanun-i Esasi Tetkik Komisyonu'na verdiler. Oy pusulalarında "üyelerin seçimle belirlenmesi gerektiği" yönündeki görüşün çoğunluk tarafından benimsendi.

Seçim çalışmaları meşrutiyetin ilanından önce başlatılmasa da 1877 Mart'ın da tamamlanabildi. İlk meclis seçimi olduğu için Sadrazam Mithat Paşa'nın hazırlayıp Sultan II. Abdülhamid'in onayladığı Talimat-ı Muvakkate'nin belirlediği esaslara göre yapıldı.

Talimat-ı Muvakkate'nin başlıca esasları şöyleydi:

Mebus sayısı 130 olacak (başlangıçta 120 olarak belirlenmişti, II. Abdülhamit 130'a çıkardı), bu mebusların en az 1/3'ü gayri Müslim olacaktı.
Seçimler iki dereceli olacaktı. Önce birinciler oy kullanacak sonra seçilen ikinciler mebusları belirleyecekti. (Zamanın kısıtlı olması nedeniyle İstanbul için ayrı taşra için ayrı bir seçim sistemi uygulandı)
Vilayetlerde mebuslar, vilayet, liva ve kazaların idare meclisleri azları tarafından seçilecekti. (İstanbul'da halk seçecek bir üst maddede adı geçen uygulama)

Mebusan Meclisi'nin nasıl şekilleneceği gibi çok temel ana esasları belirlenip bu temel esaslar da Cumhuriyet döneminin başlangıcı dâhil olmak üzere bazı değişikliklerle birlikte Osmanlı'daki tüm seçimlerde uygulandı. Anayasanın Heyet-i Mebussan başlıklı bu temel 16 maddesinde;

-Mebusan heyeti üyelerinin sayısının, Osmanlı tebaasından her 50 bin erkek nüfusa bir kişi olacak şekilde belirleneceği,
-Oy verme işleminin gizlilik esası üzerine yapılacağı ve seçim işlemlerinin özel bir kanunla düzenleneceği,
-Milletvekilliği ile devlet memurluğunun birlikte yürütülemeyeceği,

-Osmanlı uyruğundan olmayan ve yabancıların imtiyazı altında bulunan, Türkçe bilmeyen, 30 yaşını tamamlamayan, başka bir kimsenin hizmetinde bulunanlar, iflas ve haciz olayı ile karşılaşıp itibarı iade edilmemiş olanlar, kötü bir hal ile tanınanlar ve medeni haklardan yoksun bırakılmış olanların milletvekili olamayacağı,
-Dört yıl sonraki seçimlerde ise milletvekili olabilmek için Türkçe okumak ve mümkün oranda yazmanın gerekli olacağı,