İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar
İnsanoğlu, asırlar boyunca göklerde bulunan düzenin yapısını çözmeye çalışmak ve zaman kavramını bir sistem üzerinde görebilmek amacıyla sayısız girişimde bulundu. İslam'ın doğuşundan itibaren her gün beş vakit ezanın okunması, Müslümanlar için vakit kavramının önemini daha da arttırdı. Günden güne farklılık gösteren namaz saatleri astronomik yoldan belirlendiğinden bu saatlerin tam olarak bilinmesi daima önem taşıdı. Modern teknolojinin olmadığı dönemlerde Müslümanlar, bu iş için usturlap adı verilen son derece yüksek hassasiyete sahip bir alet geliştirdiler.
Önceki Resimler için Tıklayınız
Yıldızları içeren levha delikli olduğundan, astronom bu deliklerden coğrafi konumu gösteren alttaki diğer bir levhayı görebiliyordu.
Astronomun bir enlemden diğerine geçebilmesi için usturlapta böyle birkaç tane levha bulunurdu. Herhangi bir yıldızın ya da Güneş'in yüksekliğini belirlemek için levhanın arkasındaki dürbünü kullanan astronom daha sonra, ilgili saatteki gökyüzünün görünümünü elde edebilmek amacıyla delikli yıldız haritasını bu konuma gelecek şekilde levha üzerinde döndürürdü.
Sonrasında her türden hesaplama yapılabiliyordu. Ayrıntılı astronomi çizelgeleri için ihtiyaç duyulan daha doğru gök cismi koordinatları için, usturlabın büyük kadranlar ve gözlem amaçlı halkalı küreler gibi başka aletlerle birlikte kullanılması gerekiyordu.
Usturlapta hem sabit hem de hareketli parçalar bulunuyordu. Gövde örümceği (delikli yıldız haritası) yerinde tutan içi oyuk bir disk şeklindedir.
Bu oyukta birbirinin üzerine yerleşik levhalar ve hareketli örümcek bulunur. Gövdenin arka yüzünde nişangâhlı cetvel ve çeşitli trigonometrik tablolar bulunur.
Bu özellikleri düşünüldüğünde usturlabın grafiksel bir bilgisayar olduğunu söylemek mümkündür.
Usturlabın oldukça karmaşık bir biçimi olan evrensel usturlap, 11'inci yüzyılda Toledo'da geliştirildi ki bu, yıldız haritalarının yapımında çığır açmıştır. Bitkisel ilaçlar uzmanı Ali ibn Halef Şakkaz ve astronom Zerkâlî bu yeni gelişmede önemli rol oynadılar.
Evrensel usturlap, dünyanın her yerinde kullanılabilmesi bakımından çığır açan bir buluştu. Belirli bir yer için tasarlanan, yani enleme bağlı olarak kullanılabilen normal usturlapların taşınması durumunda ise farklı enlem plakalarına ihtiyaç duyulmaktaydı.
