Muhammed İkbal’in 10 farklı portresi

Almanya'nın tipik bir üniversite şehri olan Heidelberg'in Neunheimer caddesindeki sıradan evler içinde biri özellikle dikkati çeker. Aslında diğerlerinden pek farkı olmayan bu evde göze çarpan sadece küçük bir levhadır. Levhada şunlar yazılmıştır: "Muhammed İkbal, 1877-1938, Milliyetçi düşünür ye yazar. Pakistan'ın manevi babası." Muhammed Heidelberg'de yaşamıştı. O zamanlar İngiliz sömürgesi oIan Hindistan'da Müslümanlığın yeniden uyanışını ye bağımsız bir İslam devletinin kurulmasını istiyordu. Hintli Müslümanlar için dahi bir şair aynı zamanda büyük bir İslam düşünürüydü. Bu çok yönlü düşünür 9 Kasım 1877'de o sıralar, İngiliz kolonisi olan Hindistan'ın kuzeyinde Pencap'da doğmuştu. Tahsiline Lahor'da başladı, Cambridge ve Heidelberg Üniversitelerinde okudu. Münih'de Fritz Hommel'in yanında doktorasını yaptı.

*Yetişme çağında İkbal üzerinde iki şahsiyetin kalıcı tesirler bıraktığı bilinmektedir. Bunlardan ilki, çocukluktan itibaren ilminden ve irşadından yararlandığı Mevlânâ Mîr Hasan, diğeri hocası Thomas Arnold'dur. Arnold, İkbal'in yeteneğini farkederek Cambridge Üniversitesi'ne gitmesini sağlamıştır

Pakistan'ın milli şairi ve yirminci yüzyılın büyük Müslüman filozofu Muhammed İkbal, 1877-1938 yılları arasında yaşamış, son dönem İslâm düşünürleri arasında hakkında en çok inceleme, araştırma ve yayın yapılan şahsiyetlerin başında geliyordu. Yazı ve şiirlerinde Müslümanları derinlemesine İslâm'ı öğrenmeye çağırırdı. Çünkü "Müslümanların izzeti ve hürriyeti, İslâm'ın asıl kaynağı olan Kur'an ve Sünnet'tedir" diyordu.

"Bizim kalbimizde Hind, Rûm veya Şâm diyarlarının sevgisi yoktur, Bizim için, İslâm'dan başka sınır da yoktur, vatan da…"

İlahi aşkın son derece tutkulu bir savunucusu olan Muhammed İkbal, içtihadın nasıl yürütülmesi konusunda birçok fikir üretmiş, Müslümanların neden bir düşüş sürecine girdiğini analiz etmeye çalışmıştır. İçtihadın yıllardır uygulanmadığını, herkesin kendinden öncekini taklit etmeye çalıştığını, bu taklidin tam da İslam ümmetinin düşüş sürecine girmesine neden olduğunu söylemiştir. Bu düşüşten çıkabilmek ve tekrar yükselişe dönmek için Müslümanların bağımsız düşünce tarzını benimsemesi gerektiğini, taklitten sakınması gerektiğini söylemiştir.

Şimdiye kadar yapılan araştırmalara göre, Muhammed İkbâl'in ismini Türkiye'de ilk defa eserinde zikreden Mehmed Âkif'tir. Hem Akif hem de İkbal Müslümanları birleştirmek ve Batı emperyalizminden kurtarmak istiyordu. Eğer İkbal Mevlana'yı ruhani öğretmeni olarak kabul ettiyse aynısı Rumi'ye yoğun saygısı olan Akif için de geçerliydi.

Âkif, İkbâl'den bir dörtlüğün tercümesine, Safahat'ın "Gölgeler" başlığını taşıyan Yedinci Kitabı'ndaki "San'atkâr" isimli şiirinde yer vermiştir:

"Diyordu şâiri Hind'in o feylesof İkbâl:

"Heyecâna verdi gönülleri,
Heyecanlı sesleri gönlümün;
Ben o nağmeden müteheyyicim;
Ki yok ihtimâli terennümün."

İslâm dünyasının içinde bulunduğu durum, diğer Hintli müslüman aydınlar gibi İkbal'i de İslâm milletlerinin bir rönesans gerçekleştirmesi gerektiği fikrine yöneltti. 1922'de İngiliz yönetimi tarafından kendisine "sir" unvanı verilmişse de bu unvanı kullanmadı. 1926-1929 yılları arasında Pencap Yasama Konseyi üyeliğinde bulundu. 1928-1929'da Madras, Haydarâbâd ve Aligarh üniversitelerinde İslâm düşüncesinin yeniden kurulması üzerine konferanslar verdi. 1930'da Allahâbâd'da gerçekleştirilen Hindistan Müslümanları Birliği'nin yıllık toplantısına başkanlık etti. Bağımsız Pakistan Devleti'nin kuruluşu yönünde ilk ciddi adım, İkbal'in bu toplantının açılış konuşmasında ortaya koyduğu düşüncelerle atıldı. 1931 yılında yapılan II. Milletlerarası İslâm Konferansı'nda Dünya İslâm Kongresi'nin başkan yardımcılığına getirildi.

Muhammed İkbal, 1932 yılında yine Londra'da gerçekleştirilen III. Yuvarlak Masa Konferansı'na katıldı ve toplantının ardından Paris'e giderek Henri Bergson ve Louis Massignon ile görüştü. Buradan İspanya'ya geçen İkbal'in Kurtuba Ulucamii'ni ziyaret etmesi ve güçlükle izin alarak camide namaz kılması onun unutamadığı bir hâtıra oldu, bununla ilgili olarak "Mescid-i Kurtuba" başlıklı şiirini yazdı.

Ey Kurtuba Camii senin varlığın aşktandır
Aşk büsbütün devamlılıktır, onda fânilik yoktur.

…

Ciğer kanıyla taş sütunları gönül olur,
Ciğer kanından ses yanış, neşe ve nağme olur.

…

Ey Kurtuba! Güzelliğin ve azametin kahraman bir insanın alametidir
Sen güzel ve azametlisin, seni yapan da güzel ve azametlidir.