Cemil Meriç'e göre İslam düşüncesinin gelişimi

10 Ocak 1983 tarihinde Hizmet için Yeni Hamle adıyla yeni bir dergi yayım hayatına başlamıştır. Dergi, 10 Ocak 1983'ten 22 Ağustos 1983 tarihine kadar toplam 32 sayı yayımlanmıştır. Haftalık güncel olaylar ekseninde yayımlanan dergi, uzun soluklu olmasa bile yayımlandığı dönemde basın hayatına katkılar sunmuştur. Bilhassa günümüzde çok aşina olduğumuz isimlere dair farklı bilgiler sunma noktasında dikkat çekicidir. Yayın hayatına Ankara'da başlayan ve çalışmalarına bu şehirde devam eden dergide Ahmet Kabaklı, Yılmaz Öztuna, Cinuçen Tanrıkorur, Emine Işınsu gibi farklı alanlarda tanınmış fikir insanlarının birçok röportaj, sohbet ve söyleşileri de yayımlanmıştır. 7 güzel adamın çıkardığı Mavera dergisinin kuruluş hikayesi Derginin çıkış amacına 17 Ocak 1983 Pazartesi tarihli 2. sayısında İçindekiler bölümünün yanında yer alan 'Okuyucuya Mektup' kısmında yer verilmiştir: 'Hamle, ekonomiye gerekli önemi verecektir. Zira, Türkiye'nin ve dünyanın da en önemli meseleleri arasında ekonomi ve dünyada kendini koruyacak güce ulaşmak çabası dikkati çekmektedir. Bunun yanında kültür, manevi değerler ve teknolojik zihniyetin yaygınlaşması konusunda da Hamle dergisinin çabalarına şahit olacaksınız. 12 Eylül darbesinin getirdiği zor dönemlerde yayım hayatına girmiş dergilerden biri olan Hamle'de, konu yelpazesi geniş tutulmuş, gerek siyasi gerekse sosyal, edebi, felsefi ve dini yazılar almıştır. Derginin en önemli özelliklerinden biri 12 Eylül darbesi sonrası Türk toplumunun sosyal ve siyasi durumunu yansıtmasıdır. Bu noktada 9. sayıdan itibaren dergide yer alan 'İnanmış Aydının Problemleri' yazı dizisi oldukça önem arz etmektedir. Ali Emiri'nin Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası Bir kültür ve düşünce hamlesi olan dergide, 9. sayıdan itibaren her bir sayıda dönemin tanınmış bir simasına 'İnanmış Aydının Problemleri' başlığı adı altında dört farklı soru sorularak şahısların düşünce ve yorumları alınarak yazılar yayımlanmıştır. İnanmış Aydının Problemleri başlığı altında tanınmış isimlerle 'İslam Düşüncesi Neden Geriledi? ve 'İslam Düşüncesi Nasıl Gelişebilir' soruları ekseninde mülakat yapılıp dergide yer verilmiştir. Modern çağın filozofu: Cemil Meriç İlk olarak Cemil Meriç ile bu mülakat zinciri başlamış ve ardından sırasıyla bir sonraki sayıda yayımlanmak üzere Erol Güngör, Hayrettin Karaman, İsmet Özel, Mehmet Aydın, Nevzat Kösoğlu, Rasim Özdenören, S. Ahmed Arvasi, S. Hayri Bolay, Süleyman Uludağ ve Taha Akyol'un mülakatlarına yer verilmiştir. Derginin 9. sayısındaki kapağı 'İnanmış Aydının Problemleri' başlığı altında 'İslam Düşüncesi Neden Geriledi? ve 'İnsan Düşüncesi Nasıl Gelişebilir' sorularının yanında ismi geçen aydınların fotoğrafları ile basılmıştır. 10 soruda Cemil Meriç Cemil Meriç'in yapılan mülakatta verdiği cevaplar oldukça dikkat çekicidir nitekim büyük fikir adamı Meriç, İbni Sina'dan Gazali'ye, İbni Rüşd'den Mehmet Akif'e kadar İslam dünyasının gelişimine katkıda bulunmuş isimler ekseninde, İslam düşüncesine dair görüşlerini gözler önüne serer. 1) 'Hangi tarihte başladığı tartışmalı da olsa, genellikle, Gazali'den sonra İslâm düşüncesinde bir durgunluk ve içe kapanmanın ortaya çıktığı, nitekim daha sonraki devirlerde meselâ Gazali vs. çapında büyük mütefekkirlerin görülmediği biliniyor. Sizce bu durgunluk ve içe kapanmanın sebepleri nelerdir?' İnanmış Aydının Problemleri başlığı altında yayımlanan ilk soru budur. Cemil Meriç, Necip Fazıl'ı nasıl anlattı? Hamle dergisinin 7 Mart 1983 tarihli 9. sayısında Cemil Meriç bu soruyu şu şekilde cevaplamıştır: 'Cevabı ciltler isteyen çok çetin bir soru. Bizce Gazali, dış kaynaklarla münasebetini kesin ve kendi içine kapanan bir düşüncenin son büyük hamlesidir, İhvan-üs Safa risalelerinin açtığı çığır kapanmamış, İslâm düşüncesi İnsan düşüncesinin bütünüyle olan münasebetlerini kesmemiş bulunsaydı, çok daha cihan-şümul bir inkişafa mazhar olabilirdi. Bununla beraber Gazali'yi bu düşüncenin son ve biricik hatimesi sanmak da yanlış. Gazali bütün azametine rağmen 'rasyonel'den 'irrasyonel'e sığınmıştır. Başka bir deyişle, çok zengin ve tefekkürün bütün cephelerini kucaklayan vahyin belli bir istikamette geliştirilmesidir. İbn Rüşd, İbn Sina, İbn Haldun, el-Biruni, Safa Risalelerinin açmış olduğu çığırı genişleten büyük düşünce fatihleridir. Bir kelimeyle, Gazali, İslâm düşüncesinin son sözü değildir. Durgunluk ve içe kapanmanın sebepleri İslâm'ın ruhuna tamamen yabancı olan taassup, yani insan zekâsını belli hudutlar içerisine hapsetmek gayretkeşliğidir.Her çağın kendi çapına göre mütefekkirleri vardır. Elbette ki zamanımızın düşünce adamlarından bir Gazali olmaları istenemez ama, bu İslâmi düşüncenin durduğu manasına gelmez. Mazinin ihtişamı gözlerimizi kamaştırmamak, bizi daha büyük bir cehde, daha hür bir tecessüse ve insan düşüncesini bütünüyle 2) O zamandan günümüze kadar ilim, felsefe ve düşünce sahasında önemli gelişme ve değişmeler kaydedilmiş, meselâ ilim zihniyeti bile değiştiği gibi, kelâm/felsefe ile bugünkü felsefenin konuları bile değişmiştir. İslâm düşüncesi kendini inkâr etmeden bu mesafeyi nasıl kapatabilir? Cemil Meriç ikinci soruyu 'Tohumları İslâm dünyasında atılmış olan ilmi düşünce, en muhteşem meyvelerini Batı'da vermiş, bu itibarla, 'hikmet müminin kaybettiği bir hazinedir; bu hazineyi nerede bulursak istirdat etmek, hem dini, hem dünyevi bir vazifedir.' Batının düşünce alanındaki bütün baş anları temessül edecek, insanlığın ortak mirasını kendi irfan hazinemize katacağız. Bir el-Biruni, bir İbn Haldun, bir İbn Sina ve bir İbn Rüşd, dikkatle izlememiz gereken büyük kılavuzlardır. Hiçbirimiz Gazali'yi okuyacak ve anlayacak seviyede değiliz. Ama yolumuzu aydınlatmak için bir ömür boyu çalışan muasır kıymetlerden de haberimiz yok. Bir Said-i Nursi'yi, Şehbenderzade'yi, Kenan Rufai'yi, hatta bir Erol Güngör'ü kaçta kaçımız tanıyoruz? Hayranlık, mazinin fetihleri karşısında, halin mütevazı de olsa, arayış ve buluşlarını küçümsemek hakkını vermez kimseye. İlk vazifemiz, çağımızı ve çağımızın inanmış mücahidlerini tanımak ve değerlendirmektir. İslâm düşüncesi durmamıştır; yaşayan temsilcilerini lüzumu kadar okumalı. Geçmişteki büyükler, yaşayanlardan habersiz olmamızı gerektirmez.' şeklinde yanıtlamıştır. (Hamle Dergisi, 1983: S. 9, 18). Görüldüğü gibi Cemil Meriç İslami düşüncenin kesinlikle durmadığını ve her daim ilerleme kaydettiğini savunmuştur. Mazi ihtişamlı bir şekilde karşımızda durmaktadır ve Meriç'e göre yapılması gereken maziyi taçlandıran isimleri iyi tanımak ve anlamaktır. Fakat bunu yaparken yalnızca maziye odaklanmak da doğru değildir. Yalnızca İbn Haldun, İbni Sina gibi eski zaman İslam alimlerinin çalışmaları karşısında büyülenmek Meriç'in dediği gibi günümüzde yapılan faaliyetlerin gözardı edilmesine sebep olabiliyor. 3) Bugünkü bazı Müslüman düşünürler İslâm'ın özünü ve bunun çağımıza yönelen mesajını tam kavrayabilmek için 'tarihi' olanla 'dini' olanın tefrik edilmesini, zira birçok 'tarihi' şekil veya normun 'dini' zannedilmesinin zihni ve sosyal gelişmeyi önlediğini iddia ediyorlar. Siz ne dersiniz? Cemil Meriç bu soruya 'Bu hükme bütün gönlümle katılıyorum.' cevabını vermiştir. 4) Bugün İslâm toplumları ve İslâm kültürü sosyalist ve kapitalist dünyaların baskılarından şikâyetçidirler. Genellikle az gelişmiş ülke durumunda bulunan İslâm toplumlarının zihni olduğu kadar iktisadi ve sosyal gelişmesini sağlamak için İslâm düşüncesinin fonksiyonları ne olabilir veya olmalıdır? Cemil Meriç bu soruya çok kapsamlı bir şekilde eğilmiştir. Türk- İslam düşüncesindeki düğümlenmeyi Tanzimat'tan itibaren alan Cemil Meriç, bu soruya şu şekilde bir cevapla giriş yapmıştır: '(...) Cemil Meriç büyük oranda bu sorunun cevabını Akif'in İslami kimliği üzerinden yorumlamıştır. 'Cedlerimiz bizden daha aydınlık düşünebiliyorlardı. Uzağa gitmeye ne hacet! Sorularınızın cevabını bir Mehmed Akif'te bulabilirsiniz. Kaldı ki, Sait Halim Paşa'dan Ziya Gökalp'e kadar birçok aydın, bu sualler parça parça da olsa aydınlık getirmiştir, örnek diye Akif'e sarılışım şundan: Akif çağının hiçbir problemini gözden kaçırmamış, uyanık ve ilerici bir müslümandır. Kucağında yaşadığı toplumun bütün kepazeliklerini görmüş ve kurtuluşun gerçek İslâm'a dönüşte olduğunu idrâk etmiştir. Şairdir, yani samimi ve dürüsttür. Bazılarının sandığı gibi mistisizmden eser yoktur Akif'te. Gerçekçi ve akılcı bir sanat adamıdır. Tekrar ediyorum. Hayreddin'leri, Said Halim'leri dikkatle okursak, irfan bayatımızın kördüğümlerini daha rahat çözebiliriz. Bize daha yakın olduğu ve bizim dilimizi konuştuğu için Akif'i anlamaya çalışmanızı teklif ediyorum. Hiç kimse bu çapraşık sualleri bir hamlede cevaplandıramaz. Elbette ki Akif, soğukkanlı bir düşünce adamı değildir. Yıkılan bir dünyada, tufana yakalanmış çağdaşlarını imanın gemisine çağıran bir nevi Nuh Peygamber. Hiç kimse hata işlememekle öğünemez. Bugünün insanı, Akif'in yazılarında birçok tenakuzlar bulabilir. Mesele, şairi devri içinde ele almak ve tezatların çok defa görünüşte olduğunu idrâk etmektir. Unutmayalım ki, tezat hayatın kanunudur.' Cemil Meriç sorunun devamında Akif'in beraberinde diğer şairleri ve düşünce adamlarını da zikretmiştir: 'Türk insanı, irfandan önce sevgiye ve anlayışa muhtaçtır. Fikret'i de, Akif'i de muhabbetle bağrımıza basarsak, ikisi de bize büyük dersler verebilir. Ben Akif'i daha çok severim. Ama bu sevgi inhisarcı değildir. Şiir bahçesinde çeşit çeşit çiçek var, en iyisi bütün bu çiçekleri zevkle okşamak, kokularından ve güzelliklerinden faydalanmaktır. Akif de, Fikret de, Yahya Kemal de bu toprağın mümtaz evlatları. Akif'i sevmek, Necip Fazıl'ı beğenmemek mânâsına gelmez. Bütün bu düşünce adamları, ülkemizin barındırdığı 'milyonca ecsad' arasında pâk ve parlak bir 'nasiye'dir. Onları sevelim ve tekrar tekrar okuyarak, yakından tanımaya çalışalım. Kısaca, Türk aydınının başlıca derdi, bir düşünce geleneğinden mahrum olmakta'. Sevgi, düşünmenin ilk ve vazgeçilmez şartıdır. Batı tarihindeki her kepazeliği yüceltirken, kendi geçmişimizde karşımıza çıkan minnacık kusurlara takılıp kalıyoruz. Bu ne şuursuzluk! İslâmiyet bir yerde insaftır. İnsafını kaybedenler hiç bir hakikati bütünüyle kavrayamazlar. Kısaca,sorularınız böyle bir anketin çerçevesi içinde cevaplandırılamaz.' Cemil Meriç günümüz aydınına, Türk milletine İslami açıdan katkısı olmuş herkesi tanıması gerektiğini önermiştir. Ünlü mütefekkir, İslami düşüncenin gelişebilmesi için bu kişilerin 'aydınlıklarından' faydalanılması gerektiğini düşünmüştür. Cemil Meriç'in bu soru bağlamındaki son cümleleri de şunlar olmuştur: 'Hakikat bütündedir bize göre. Doğu ile Batı, insan beyninin iki yarım küresi. Elbette ki başlıca kaynağımız Kur'an ve hadisler, Ama bu iki ilâhi kılavuzun kıstaslarına ters düşmeyen her düşünceyi benimseyecek ve gözlerimizi her yandan gelecek ışıklara açık tutacağız, önce kendi irfanımız, sonra beşeri irfanın bütünü... Unutmayalım ki, İslâm büyükleri, bir Sokrat'a, bir Psagor'a, bir Eflatun'a tanınmamış peygamberler gözüyle bakmış ve Kur'an'ı anlamakta onların getirdiği aydınlıktan da faydalanmak istemişlerdir. Dinimizde kininde, taassubun da yeri yoktur. İnanmış aydından beklediğimiz, Mevlânalara, Yunuslara, Hacı Bektaş Velilere yakışan bir anlayış yüceliği ve bütünü kucaklayan bir sevgidir. Kendi içimizdeki güzeli, ilâhiyi sırf kendimizindir diye küçümsemeyelim. İlâhi nur her yerde ve herkeste takdir ve takdis edilmeli. Bilgiyi beşikten mezara kadar aramak, her Müslüman'ın başlıca vazifesi değil midir?' (Hamle Dergisi, 1983: S. 9, 19). Cemil Meriç, anketin bazı hakikatleri tekrar etmek açısından 'çok yerinde bir teşebbüs' olduğunu vurgulayarak cümlelerine son vermiştir. Hamle, döneminde Müslüman toplumların eksiklerini gören ve buna çözüm üretmeye çalışan bir dergi olmuştur. Bu konuda aydınlara düşen görevin bilincinde olan dergi, yayımladıkları bu mülakatlarla ülkenin zor zamanlardan geçtiği bir dönemde İslam düşüncesine katkı sağlamaya çalışmıştır. Derginin bu noktadaki duruşu takdire şayandır.

Cemil Meriç'e göre İslam düşüncesinin gelişimi

"4. İstanbul Dijital Sanat Festivali" sona erdi

PODCAST I Ayasofya'nın büyük gizemi

"Zaman belirleyici" olarak bilinen muvakkithanelerin bir örneği de Selimiye'de

Hasret bitti: Kariye Camii'nde 79 yıl sonra ilk ezan

Kadim bir öncü: Nizamiye Medreseleri

Türk lehçelerinde Mayıs ayı

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

PODCAST I Fergana Vadisi niçin önemli?

İslâmcılık siyaseti bitti mi, yeni mi başlıyor? -2-

Gönül frekansında buluşanlar

Ankara'da terör örgütü ASALA tarafından şehit edilen diplomatlar için anıt yapılacak

Somali’nin hürriyet kahramanı: Muhammed b. Abdullah Hasan

Sahabenin ümmete örnekliği

İslam sanatında zirve: Selçuklu çinileri

Kosova'nın 735 yıllık en eski camisi: Mlike

İnzivanın iktizası

Hasret bitti: Kariye Camii'nde 79 yıl sonra ilk ezan

İslâmcılık siyaseti bitti mi, yeni mi başlıyor? -2-

Kadim bir öncü: Nizamiye Medreseleri

Eşikte Duran İnsan'dan alıntılar

Gönül frekansında buluşanlar

Türk lehçelerinde Mayıs ayı

Arama

Cemil Meriç'e göre İslam düşüncesinin gelişimi