Divan edebiyatının harflerle kurulan kelime oyunları
Eski edebiyatımızda şairlerin harflerin biçimlerinden yararlanarak benzetmelerle hünerlerini gösterdiğini biliyor muydunuz? Şairler beyitlerinde geçirdiği harfleri farklı şekillerde sırlayarak anlamlı sözcükler elde ederlerdi. Böylece şiir, görünen anlamının yanında harf ve kelime oyunlarıyla zenginleşerek bir sanat gösterisine dönüşürdü. Sizler için divan edebiyatının harflerle kurulan kelime oyunlarını derledik.
📌Divan şiirinde, Osmanlı alfabesindeki harflerin sayısal değerlerine anlamlar yüklenirdi. Şairler, harflerin sayısal değerlerinden yararlanarak tarih düşürürdü.
📌Şairler alfabedeki harflerin biçimlerinden yararlanarak benzetmeler yapar, hüner gösterirlerdi. Örneğin güzelin boynu elif, saçı cim, kaşı ra, ağzı mim harfine benzetirlerdi. Bu harfleri farklı şekillerde sırlayarak anlamlı sözcükler elde ederler.
📌Divan edebiyatında harfler ekseninde oluşturulan benzetme ve tasavvurlardan bazıları şunlardır:
Elif (ا ): Allah'ın birliği, bir, boy, burun, parmak, göğüste boylamasına yara, minare, sancak, tel, mum, çevgân, ok, kılıç, hançer, mızrak, yol, köprü, kalem
Cîm (ج):Saç
Dâl (د): Bükülmüş boy, saç, kaş, hilâl, hançer, ayak
Râ (ر): Kaş, hançer, kılıç, hilâl, eğilmiş boy;
sîn (س): Diş, testere, tarak
Sad (ص): Göz
Ayın (ع): Göz, nal
Kâf (ك): Bükülmüş boy
Lâm (ل): Saç, bükülmüş boy
Mîm (م ): Ağız
Nûn (ن): Kaş, hilâl, nal, devat, bükülmüş boy, kâse
Vâv (و): Yaşlı insan vücudu
Hâ (ه): Göz, ağız, ay, yara
Lâmelif (لا): Eğri boy, Zülfikar;
Yâ (ى): Kaş, yay
Burada benzetmeden çok yay kelimesinin yâ olarak da yazılması dolayısıyla bir ilgi söz konusudur.
Şiir türleri nelerdir? Şiir türü örnekleri
Gönüller avlasa avcı güzelliğin tan mı
Bu zülf ü kadd ü dehanın çün oldu dam ona
Ayni
📌Ayni, sevgilisini avcıya benzeyen güzelliğinin gönüller avlamasına şaşırmamak gerektiğini, çünkü sevgilinin sevgilisinin saç, boy ve ağızıyla zaten bir dam (tuzak) olduğunu söyler.
Tâ'ibâ tâ mîm 'ayn olma tâlibsen hemân
Çün yaraşmaz eylemek âteş-i sûzândır tama
İbrahim Tâ'ib
📌Açgözlülük anlamına gelen tama' (طمع) kelimesini oluşturan tâ (ط ), mîm (م) ve 'ayın (ع) harfleri beyitte sırasıyla verilir. Şair, kendisine bir şeyi isterken açgözlü olmamayı öğütleyerek açgözlülüğü yakıcı bir ateşe benzettir.
