Osmanlı cerrahının kullandığı tıp teknikleri Batı'nın odağında

Bulaşıcı hastalıklar konusunda önemli bir tıp dergisi olan Clinical Microbiology and Infection isimli dergi, Sabuncuoğlu Şerefeddin'i kapak resmi yapmasının ardından, Amasya Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim görevlilerinin hazırladığı Sabuncuoğlu Şerefeddin ve eserlerine ait bilgileri içeren yazıyı yayınladı. Amerika'da yayınlanan Clinical Microbiology and Infection isimli tıp dergisi, Mart 2020 sayısında, Osmanlı döneminde 1402-1468 yıllarında Amasya'da hekimlik yapan Sabuncuoğlu Şerefeddin'in olduğu resmi kapak fotoğrafı olarak kullandı. Amasya Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim görevlileri, dergi okuyucularına ve tüm ilgilenenlere bilgi vermek için dergi editörüne bilimsel anlamda 'editöre mektup' formatında Sabuncuoğlu Şerefeddin'e ait bilgileri içeren bir yazı gönderdi. Yazıyı inceleyen editörler, Sabuncuoğlu Şerefeddin'in kullandığı tıp tekniklerini derginin sitesinde online olarak yayınladı. Amasya Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim görevlileri, bilgi vermek için dergi editörüne bilimsel anlamda 'editöre mektup' formatında Sabuncuoğlu Şerefeddin'e ait bilgileri içeren bir yazı gönderdi. Amasya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Cafer Polat, Sabuncuoğlu Şerefeddin'in, Türk hekimleri kadar dünya tıbbı için de çok önemli bir değer olduğunu söyledi. Clinical Microbiology and Infection isimli derginin mikrobiyoloji ve enfeksiyon hastalıkları alanında saygın bir dergi olduğunun altını çizen Polat, şunları kaydetti: 'Biz bu durumdan dolayı gurur duyuyoruz. Impact faktörü (etki katsayısı) 6,45'tir. Muhtemelen derginin bilimsel kurulunda veya kapak resmini düzenleyen ekip içinde tıp tarihi konusunda birikimli bilim insanları var. Sabuncuoğlu, Fatih Sultan Mehmet Han zamanında Amasya'da görev yapmış, bir hekim, bir bilim insanı, bir araştırmacı. Şerefeddin Sabuncuoğlu'nun, cerrahi alanındaki eseri Cerrahiyyetül Haniyye'dir. Bu eserde Şerefeddin Sabuncuoğlu birçok cerrahi girişimi, çizimler yaparak anlatmıştır. Cerrahiyyetül Haniyye'nin PDF formatındaki orijinal hali rektörlüğümüzce Fransa'dan getirtildi.' Şerefeddin Sabuncuoğlu'nun ikinci önemli eserinin 'Mücerrebname' olduğunu anlatan Polat, 'Eczacılık, farmakoloji alanında yazılmış bir eserdir. On yedi bölümden oluşmaktadır. Kitapta tiryaklar (panzehirler), macunlar, merhemler, müshiller, haplar, fitiller, gargaralar, tanımlanmıştır. Bu ve benzer çalışmaları ile Şerefeddin Sabuncuoğlu'nun deneysel tıbba, kanıta dayalı tıbba çok önem verdiğini anlıyoruz.' ifadelerini kullandı. Sabuncuoğlu Şerefeddin'in eserlerinde salgın hastalık günlerinde çeşitli tavsiyelerde bulunduğunu aktaran Polat, 'Eserlerinde, bütünüyle olmasa da parça parça bölümlerde, elini yıka, kalabalığa girme gibi tavsiyelerde bulunuyor. Salgın hastalıklar durumunda ünlü hekimimizin tavsiyelerine uyalım.' dedi. Peki, Osmanlı'nın önemli cerrahlarından Sabuncuoğlu Şerefeddin kimdir? 👇 1386 yılında doğan Sabuncuoğlu Şerefeddin, ünlü bir hekim ailesine mensuptu. Çelebi Sultan Mehmed'in hekimbaşısı Sabuncuoğlu Mevlânâ el-Hâc İlyas Çelebi Bey'in torunuydu. Amasya Dârüşşifâsı'nda eğitim gördükten sonra orada on dört yıl hekimlik yaptı. Fatih döneminin önemli cerrahlarından olan Sabuncuoğlu Şerefeddin, tıp konusunda Hekim Burhanettin Ahmet'ten ders aldı. Döneminin en iyi hekimlerinden biri olan Sabuncuoğlu, insanlara faydalı olsun diye eserlerini Türkçe kaleme aldı. Cerrâhiyye-i İlhâniyye adlı eserini yazdığında İstanbul'a giderek kitabını Fatih Sultan Mehmed'e sundu. 1468 yılından sonra vefat ettiği düşünülür. Bir şifa medeniyeti Akrâbâzîn Tercümesi adlı eserinde ilaçların hazırlanma usulleriyle başladı. Kitap daha sonra müfred ve mürekkeb ayırımıyla ve macun, eyâriç, cevâriş, ıtrıfil, kurs, süfûf, laûk, şurup, perverde, gargara, yağ ve merhem sıralamasıyla ilâçların formüllerini verir. Cerrâhiyye-i İlhâniyye adlı eseri tıp tarihinde ilk defa cerrahî müdahaleleri gösteren minyatür tekniğinde yapılmış çeşitli resimler içerir. Kitapta kaburga kemiği, diz kemiği, sırt, omuz gibi tüm ortopedik kırık çıkık tedavileri, kadın hastalıkları, cerrahi yöntemlerde hangi aletlerin kullanılacağı resimler ile gösterilir. Mücerrebnâme adlı eserinde insanlar ve müellifin kendi üzerinde denemiş olduğu ilâçların hazırlanışı ve kullanılışı anlatılır. İlaçlar, çok kullanılandan az kullanılana doğru sıralandı. Türk tıp tarihinde bir hekimin kendi buluşu ilâç ve tedavi metotlarını anlattığı ilk monografi olması bakımından önemlidir. Sabuncuzade Şerafeddin, Mücerrebname adlı eserinde salgın hastalıklara karşı şu tavsiyelerde bulundu: -Ellerini onat yu (Ellerini güzelce yıka) Dünyanın en eski tedavilerinden biri vücuttaki kirli kanın hacamat, fasd ve sülük ile kan akıtılarak temizlenmesidir. Sabuncuoğlu Şerefeddin de bu yöntemleri hastalıklarda uyguladı. Atar ve toplar damarlardan fazla miktarda kan alınması işlemi Arapçada fasd olarak adlandırılır. Hacamatta ise derinin vakumlanmasıyla kanın deri yüzeyine çekilmesi ve bazen atılan çiziklerle bu kanın akıtılmasıdır. Sülükle tedavi de ise sülüklerin insan vücuduna tutturularak kan emmesini sağlanır. Osmanlı tıbbına dair 25 ilginç bilgi Başın arkasında iki kulak arasında bulunan fasd damarlarını Sabuncuoğlu Şerefeddin, bunları 'ırkeyn-i hissiseyn' olarak adlandırdı. Osmanlı tabibine göre, bu damarlardan fasd yapılması nezleye, yarım baş ağrısına, kelliğe ve çıbanlara fayda eder. Fasd işleminin uygulaması için hastanın başı tıraş edilmesi gerekir. Sabuncuoğlu, 14 yaşından küçük çocuklarda ve 60 yaşından büyük kişilerde koruyucu amaçlı kan alınmasını önermez. Osmanlı hekimi Sabuncuoğlu damarın şişmesi halinde hızlıca bir parça süngerin sıcak tuzlu suya batırılarak kan alınan yerin üzerine bağlanıp bir saat bekletilmesi gerektiğini söyler. Bu işlem sonrasında şişlik iner. Eğer kan alınan bölgede karalık veya yeşillik oluşursa, karpuz suyu içinde sabır ya da mürr ezilerek bu bölgeye sürülür. Sabuncuoğlu Şerefeddin, gövde damarı olarak bilinen baselik damarının şişmesinin sıklıkla görüldüğünü söyler. Bu damar şişme halinde, baş parmağın şişen yerin üzerine konularak ovulması gerektiğini, bunun neticesinde bu şişliğin hızlıca ineceğini aktarır. Sabuncuoğlu'na göre kan almada en güvenilir usul, damarın tersten kesilmesidir. Çünkü neşterin tersten vurulması durumunda damarlar şişmez, neşterin ucu derine batıp sinirlere zarar veremez. Aynı zamanda Sabuncuoğlu Şerefeddin, her kişiden alınacak kan miktarının o kişinin kuvvetine göre belirlenmesi gerektiğini söyler. Tıp tarihine damga vuran 5 Müslüman alim Sabuncuoğlu Şerefeddin, hacamatı kanı deri ve et içindeki ince (kılcal) damarlardan çeken bir işlem olarak tanımlar. Osmanlı tabibine göre hastalığın tedavisi için mevsim fark etmeksizin her ayın başında, ortasında ya da sonunda, özellikle de gün doğduktan iki saat sonra hacamat yapılabilir. Başta ağrı ve ağırlık, yüzde ve boyunda kızıllık, yüzde, yanaklarda ve gözde kaşıntı, çok uyku ihtiyacı, göğüste kan, kızıl nesneler ve cerahat görülen kişilerde hacamat yapılır. Fakat Sabuncuoğlu, bir kişinin vücudunda kan birikmesi varsa ve boşaltım tedavisine ihtiyaç bulunuyorsa hacamatın fayda etmeyeceğini söyler. Sabuncuoğlu Şerefeddin, kişinin hacamat yapılacak yerlerine yumuşatıcı, açıcı ve çözücü yağlar sürülmesi gerektiğini söyler. Eğer hacamat yaz günlerinde yapılacaksa menekşe yağı, hıri yağı, tatlı badem yağı, kabak yağı; kış günlerinde yapılacaksa nergis yağı, süsen yağı, zambak yağı, papatya yağı tercih edilmelidir. Fakat fasd veya hacamat yapılacak olan kişinin derisi nazik ve gözenekleri geniş olursa yağ kullanılmamalıdır. Sabuncuoğlu Şerefeddin göre hacamat ve fasd işleminden sonra kişinin durumuna bakılmalı gerekir. Eğer mizacı safravi, kanı çok, hiddetli ve iltihaplı ise o kişiye nar, hindiba, sirkeyle marul, sirkencübin ve gül suyu gibi soğutucu şeyler, piliç ya da koyun etiyle berabere sirkeli çorba ya da korukla pişirilen çorba verilmeliydi. Sabuncuoğlu Şerefeddin, baş ve kulak ağrılarından mustarip olan kişilere, uçuk ve gözle ilgili şikâyetlerde, burun ve ağız yaralarında, öksürük, göğüs ve dalak şişlerinde, dalak, böbrek gibi organların şikayetlerinin yanı sıra cüzzam, kanser gibi bazı farklı hastalıklarla ilgili şikayetlerde dağlama yöntemi uygulardı. Sabuncuoğlu Şerefeddin, eserlerinde acil durumlar için hazırlanması gerekilen merhem ve ilaçlardan bahseder. Bunlardan en önemlileri; merhem-i musri, merhem-i ruba-i, merhem-i sabr, zamad, sıfat-ı lazukdur. Merhem-i Musri: Yapılışı; 7 dirhem sirke ve 8 dirhem bal alınır. Balla sirke koyulaşıncaya kadar kaynatılır. Sonra 2 dirhem zencar iyice yumuşak dövülüp kıvama gelen balla oluncaya kadar karıştırılır. Merhem-i Ruba-i: Yapılışı; revak, çam sakızı, zift, kir ve böbrek yağı, her birinden birer cüz alınır, zeytinyağı içinde azaldıkça kaynatılır. Merhem oluncaya kadar kaynatılır. Merhem-i Sabr: Tüm cerahatleri bitirir. Yapılışı; sabr, uşak, mastaki, ak mum, anzerut, car-hut, günlük, çam sakızı, zift, hepsinden eşit miktarda alınır, gerektiğini kadar zeytinyağı ile eritilip merhem yapılır. Zamad: Cerahatin ağrısını dindirir, havasını yok eder. Yapılışı; baş soğan alınır, bıçak çırpılır, sığrının sarı yağı ile soğan pişinceye kadar kavrulur. Sonra biraz savı varıcak, biraz gül, biraz yumurta sarısı karıştırılıp bir pamukla yaraya konulur. Sıfat-ı Lazuk: Kalp damarlarından damar kesilirse, su içilir dövülür. Yumurta akı ile karıştırılıp tavşan tüyü ile bulaştırılıp cerahatin üzerine konarak sıkıca bağlanır, on gün bırakılır, sonra yavaş yavaş açılır. Eğer kan dinmişse (damar kapanmışsa, bağlanmışsa) yara açılır. Eğer dinmemişse üzerine tekrar lazuk konup tekrar bağlanır. Birkaç günde bir teker açılır. Mücerrebname adlı eserinde daha önce denemiş olduğu tıbbı yöntemleri ve ilaçları eserinde topladı. Bu ilaçlar arasında şunlar yer alır: Tiryak: Zehirlenmelere karşı kullanılan ilaçlar Sabuncuoğlu Şerefeddin'in eserlerinde kulak ağrı, burun kanaması gibi bazı hastalıklar için hazırladığı eczalar da yer alır. Tezek yuvalayan kır böceği: Kulak ağrısı ve ağırlığına karşı dövülüp ılık olarak kulağa damlatılır. Güvercin zebeli: Sirkede pişmiş incirlere birlikte dövülerek beze sürülüp yakı olarak tuhal üzerine uygulanır. Kiremit unu veya tozu: Burun kanamalarında bal ve diğer eczalarla birlikte karıştırılıp saçsız baş derisine tatbik edilir. Göz kapaklarının birbirine yapışmasını Şerefeddin, 'iltisak' olarak tanımlar. Bunun için uygulanması gereken tedaviyi ise şöyle açıklar: 'Bil ki hekimler bu illete 'yapışma' derler. Bu hastalık birçok kişiye arız olur. Kapak gözün beyazına ya da gözün büyük karasına yapışır; gözün hareketini engeller; fiili normal değildir. İlacı şöyledir: Mil göz kapağının altına sokulur; o mille göz kapağı kaldırılır. Göz iki sınnare ile kaldırılır ve yapışkanlığı ince bir mibza ile yüzülür öyle ki göz kapağı normal haline dönsün ve yapışkanlığı gitsin. Sonra göze tuzlu su koy ve onunla yıka; keten bezden fetile edesin. Kapağın altına koyasın; gözün üzerine yumurta akına bulanmış olan yün koy; üç gün sonra sadenc-i adese edesin.' Sabuncuoğlu Şerefeddin, göze zarar veren hastalıklardan biri olan kıl bitmesini şöyle tanımlar: 'Gözde fazla kıl bitse, doğal mecranın dışında, kirpiklerin altında göze zarar verir; çeşitli hastalıklar meydana gelir; gözyaşı akması; kapakların kıvrılması; gözün ağırlaşması gibi.' O, bu durumda göz kapağının kesilerek kıl kökünün çıkarılması gerektiğini söyler. Kesip dikmek dediği bu cerrahi müdahalenin nasıl olması gerektiğini şöyle aktarır: 'Hastanın başını önüne al; kapağını devir; fazla kılı, altından kes; göz pınarından göz kuyruğuna kadar kes; ondan sonra iki parça kayış al; gözün uzunluğunda olsun; ensiz olsun. İki parça kes öyle ki onlar bağı tutabilsin. Ondan sonra arkuri olarak işaretlediğin yeri o iki ağacın içine al; ağaçları iki uçlarını sıkıca bağla, öyle ki diplerindeki doku çürüsün; eğer hasta eğilse düşmesin. Bu kısmı makasla kes; cerahati ortadan kalkar.' Sabuncuoğlu Şerefeddin unutkanlıktan mustarip hastalar için macun yapılması, işe yaramazsa dağlanması gerektiğini söyler: 'İlaçları kullandıktan sonra hasta illetten kurtulmazsa, hastanın başına otlardan oluşan bir macun yapılır, kafaya sürülür ve kapatılır. Birkaç kere tekrar edilir. Bundan fayda gelmezse 3 defa dağlanır. Ensenin yumru yerinden boynun dibine kadar sırasıyla bir parmak arayla dağla ve ilaç sür. Eğer hasta tahammül edebilirse fazla dağlama da yapılabilir.' Şerefeddin Sabuncuoğlu'nun göze inen su olarak bahsettiği katarakt, en popüler konusudur. Eserlerinde katarakta kullandığı neşter biçimlerinin resimlerinde keskinlik ve şekil ayrıntılarına dek oldukça geniş bir biçimde bahseder: 'Göze inen suyun çeşit ve cinsleri tedavi bahsinde anlatılmıştır. Hasta hekimin önünde diz çökerek oturtulur. Işığa karşı, güneşe yakın yerde hastanın gören gözü sağlamca kapatılır. Daha sonra, açılacak göz sol göz ise sol elle üst kapak yukarıya kaldırılır. Şayet sağ göz ise sağ elle sağ üst kapak yukarıya kaldırılır. Mikdahın (suyu çıkarma aleti, mil) ucunu gözün akı üzerine, iklile (limbus) yakın yere alet konur, gözün kuyruk tarafından mikdah elle tutularak sokulur. Gözün akında mikdahın içeriye girdiğinin işareti şudur ki, sanki mikdah boşluğa girmiş gibi hissedilir. Mikdahın içeriye giren bölümünün uzunluğu, göz bebeğinden ileri tabakanın sonuna kadar girmelidir ki bu bölgeye tabipler iklil, yani 'tac-ül ayn' derler. O zaman mil gözün içine girer ve dışarıdan bakan tabaka-i karniyyenin berraklığından milin rengini görür. Sonra mikdah yukarıya kaldırılır ve o mevzi birkaç defa aşağıya basılır. Böylece, tabaka-i nebiyyenin deliği arınmış olur. Hasta, her şeyi görür. Mikdah, göz içinde bir zaman bekletilir. Bunun sebebi: su yukarı çıkarsa tekrar aşağı indirilmesi içindir. Suyun yerinde durduğu tespit edilirse, mikdah (mil) çıkartılır. Daha sonra tuzlu su ile göz içi yıkanır. Gözün dışına da gül yağı ve yumurta akı karışımı yün parçası ile tatbik edilir. Her iki göz bağlanır. Eğer mil göze kolaylıkla girmezse, gözün katılığındandır. Kronik migren 'iki şakaktaki iki atardamarın yavaşça çekip çıkarmanın yolunu bildirir: Müzmin yarım baş ağrısı olursa ya nezle sahibi olsa, iki yarım baş ağrısına ya şakakların kaslarında baş ağrısı gelse ve müzmin olsa ve ilaç fayda etmese, bu bahsettiğimiz hastalıklarda bu iki şakaktaki iki atardamarı yavaşçça çekmesini ve dağlanmasını tecrübe etmişiz. Dağlamanın yolundan yukarıda bahsettik. Yapılan işin üslubu şudur: Hastanın şakaklarındaki saçı kesesin, atardamarı bulasın, kanın akış hareketi doğrultusunda (ama soğukta bazı kişilerde bulamazsın) o zaman hastanın başını bir bezle bağla ve o bölgeye bez sür ya da su dök ki damar görülsün. O zaman neflteri al…'

Osmanlı cerrahının kullandığı tıp teknikleri Batı'nın odağında

"Milli Mutabakat Metnimiz: İstiklal Marşı ve Mehmet Akif Ersoy" sergisi İstanbul'da açıldı

YEE'den Moldova'da "Türk Dünyasının Kültürel Mirası Gagavuz Diyarı" projesi

Öğrenciler, gökyüzünü teleskopla izledi

Özdemir Asaf'ın en çok sevilen 50 şiiri

Moriskolar kimdir? Endülüs'teki son Müslümanlar

Somali’nin hürriyet kahramanı: Muhammed b. Abdullah Hasan

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Sosyal medya nasıl dönüşecek?

Düşük profilli misillemeden sonra yeni aşama!

Fatih Sultan Mehmet zehirlendi mi? Fatih’in ölümündeki sır…

Somali’nin hürriyet kahramanı: Muhammed b. Abdullah Hasan

Yahudi asrı ve iki aldatıcı ideoloji

Çin'den, İran'ın İsrail'e "sınırlı ve nefsi müdafaa" kapsamında karşılık vermesine destek

4. Uluslararası Medya ve İslamofobi Forumu sona erdi

İslam sanatında zirve: Selçuklu çinileri

Kosova'nın 735 yıllık en eski camisi: Mlike

İnzivanın iktizası

Yine bayram yine matem!

Çin'de trajik bir gelenek

Özdemir Asaf'ın en çok sevilen 50 şiiri

Yönetmen için sinema ne anlama geliyor?

İmam Gazali'nin dilinden İnançta Hassas Ölçüler

Moriskolar kimdir? Endülüs'teki son Müslümanlar

Somali’nin hürriyet kahramanı: Muhammed b. Abdullah Hasan

Arama

Osmanlı cerrahının kullandığı tıp teknikleri Batı'nın odağında