Issızlığın ortasındaki on bin yıllık Türk kabilesi: Duhalar
Türkiye'nin iki katı büyüklüğündeki Moğolistan'da ıssızlığın ortasında yaşayan Duha Türklerini daha önce hiç duymuş muydunuz? Ya da dünyada nüfusun en seyrek olduğu yerlerden birinde, geyik sürüleriyle izole bir hayat sürdürdüklerini? Sizler için, on bin yıllık Duhaların ilginç hayatlarını derledik.
Geleneksel olarak Ren geyiği yetiştiren ve göçer bir yaşam süren Duhalar, Moğolistan'ın kuzeyinde bulunan Hövsgöl bölgesinin batısındaki taygada yaşamaktadır. Sayan dağlarının doğusunda yüzyıllardır Ren geyiği yetiştiren Duhalar, bu bölgede benzer şekilde yaşayan başlıca dört toplumdan biridir.
Moğolistan'da kadim Türk kültürünü devam ettiren Duhaların, kökeniyle ilgili Çin kaynaklarında geçen "tu-po", yani "dubo" adına dikkat çekildiği, dolayısıyla da Tuva Türkleriyle ilişkilendiriliyor. Bazı Türk araştırmacılar da Dede Korkut Hikayelerinde geçen "Duha Koca Oğlu Deli Dumrul" adındaki Duha adı ile bu kadim kavim arasında bir ilişki olabileceğini belirtiyor.
1921'den önce Duhalar, Moğolistan İmparatorluğu hakimiyetinde Tanno Uryanhai hududu içinde dağlarda yaşayan "Soyonlar" olarak resmi kayıtlara geçti. Tanno Uryanhai hududu, 1917 yılında kurulan Sovyet Cumhuriyeti dış politikası sonucu 1921'de Moğolistan İmparatorluğu'ndan koptu. Aynı yıl Tuva Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan etmesiyle Sovyetler Birliği ve Moğolistan Halk Cumhuriyeti arasındaki sınır çizgisi, bir tartışma konusu oldu ve 1952 senesine kadar devam etti. Sınır çizgisi hakkında taraflar anlaşmaya varınca sınır bölgesinde yaşayan 53 ailenin vatandaşlık sorunu gündeme geldi ancak 1955'te bu 53 aileden oluşan Duhalar, kendi iradeleri ile Moğolistan vatandaşlığına müracaat etti.
Moğolistan sosyalist yönetim sırasında Duha Türklerini yerleşik hayata teşvik etti ancak 1980'lerin ortalarından itibaren Duhaların geleneksel yaşam tarzı, örf ve adetlerini korumak amacıyla eski karardan vazgeçildi. Duhalara ücretsiz kışlık kıyafetler, yaşlılara gıda yardımı, geyik çobanının maaşının diğer hayvancılık sektöründen fazla tutulması ve her aileye maaş bağlanması gibi sosyal yardımlar başladı ancak rejimin çökmesi ve ekonomik sıkıntılarla Duhalar ihmal edildi. 2000'lerin başından itibaren ekonomik büyüme ve Moğolistan'da turizmin gelişmesiyle Duha Türkleri için yeni imkanlar ortaya çıktı fakat bu imkanlar, Duhaların yaşam biçimini değiştiriyor ve kültürlerinin zamanla yok olma ihtimali yükseliyor.
Duha Türkleri, kendilerini Tu'ha Ules Duha halkı olarak tanımlarlar. Tu'ha kelimesi ise Sibirya'da yaygın olan Tuva/Tuba kelimelerinin fonetik bir varyantıdır. (Tuva, Ti'va ve Tofa, To'fa) karşılığı, Moğolistan'da genellikle tsaatan "Ren geyiği sahipleri", (tsaa'ren geyiği ve addan ad yapan+tan eki) adı ile bilinirler.
Bu adlandırma yalnızca Duha Türkleri'nin sürdürdüğü geleneksel hayvancılığa atfen verilmiştir. 20. yüzyıl Moğol kaynakları Duhaları; Uranhay, Tayga Uranhay, Taigin Irged, "tayga halkı", Oin Irged "Orman Halkı" ve Soyot olarak adlandırmaktadır. Moğollar resmi olarak Duhaları ve Moğolistan'daki Müslüman olmayan diğer Türk halklarını tanımlamada "Uygar" terimini kullanırlar.
Kışın hava sıcaklığının eksi 50 dereceye kadar düştüğü topraklarda bir avuç kalan Duha Türklerine ulaşmak için karla kaplı ormanlardan, çorak steplerden ve buz tutmuş göllerden geçmek gerekiyor.
Duhalar, Moğolistan'ın en soğuk ve en dağlık bölgesi olan kuzeyde, Rusya sınırına yakın "tayga" adı verilen ormanlık alanda yaşıyor. "Zorlu yaşam şartları ve yolculukların" kendileri için olağan yaşam şartı olduğu Duhalar, Moğolistan'da Kazak, Tuva ve Hoton boylarıyla birlikte Türk dilini ve kültürünü devam ettiriyor.
Ren geyiği sürüleri besledikleri için Moğolların "Tsaatan" yani geyik çobanı dediği Türk kolu Duhaların sayısının Moğolistan'da sadece 800 kadar kaldığı tahmin ediliyor. Duhaları görebilmek için Türkiye'ye 8 bin kilometre uzaktaki taygaya ulaşmak, bunun için de Asya'nın büyük göllerinden Hövsgöl'ün kuzeyindeki Tsaganur ilçesinin kuzeyine gitmek gerek.
