Tarihte küçük kan dolaşımını ilk kez tarif eden kişi: İbnü’n-Nefis

İbnü'n Nefis tıp biliminde hastalık nedenlerine ilişkin ilmi çalışmalar yapan ve bu yönde eserler veren ilk âlimdir. En büyük keşfi, akciğer dolaşımını bulmasıdır. Ortopedi ilminin de ilk kurucularındandır. Döneminde Suriye-Mısır Hekimlerinin Başkanı unvanıyla anılmıştır.

İbnü'n-Nefîs'in tıp tarihindeki en önemli başarısı küçük kan dolaşımını keşfetmesidir. Câlînûs ve onu bu konuda izleyen İbn Sînâ'nın ileri sürdüğü, yürekteki kanın sağ karıncıktan sol karıncığa bir menfez yardımıyla geçtiği şeklindeki varsayımı, iki karıncığı ayıran septumda kanın geçeceği bir menfezin gözlenmediği gerekçesiyle reddeden İbnü'n-Nefîs, kanın sağ karıncıktan pulmonar arterle akciğere gittiğini ve akciğerden pulmonar ven ile kalbin sol tarafına geldiğini ortaya koymuş ve böylece küçük kan dolaşımını açık bir ifadeyle izah etmiştir.

İbnü'n-Nefîs'ten 300 yıl sonra, Christianismi restitutio (Viyana 1553) adlı eserinde Michael Servetus ve Venedik 1559 adlı eserinde de Realdus Columbus bu tezi Batı dünyasında ilk defa ortaya atmışlardır; ardından William Harvey 1628'de neşrettiği Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus adlı kitabında büyük kan dolaşımıyla birlikte küçük kan dolaşımını da ayrıntılı biçimde açıklamıştır.

Kitâbü'ş-Şâmil fi'ṣ-ṣınâʿati'ṭ-ṭıbbiyye adlı eserinde ameliyat tekniği üzerine verdiği ayrıntılı bilgiler ise İbnü'n-Nefîs'in aynı zamanda başarılı bir cerrah olduğunu kanıtlamaktadır. Ona göre her ameliyat üç aşamadan meydana gelir: Muayene ve teşhis, operasyon, ameliyat sonrası bakım.

Bunların her üçünde de hasta, cerrah ve hasta bakıcının dikkat etmesi gereken hususlar ayrıntılarla tasvir edilmiştir.

1. Şerḥu Teşrîḥi'l-Ḳānûn: İbn Sînâ'nın el-Ḳānûn'unun ilk üç bölümünü oluşturan anatomi kısmına yapılmış bir şerhtir. Eser ilk defa, İbnü'n-Nefîs'in küçük kan dolaşımını keşfiyle ilgili olarak Muhyiddin et-Tatâvî tarafından ilim âleminin gündemine getirilmiş ve birçok tartışmaya yol açmıştır. Kitabın ilmî neşrini Selmân Katâye ile Bûl Galyûncî (Paul Ghalioungui) 1988 yılında Kahire'de yapmışlardır.

2. el-Mûcez fi'ṭ-ṭıb (Mûcizü'l-Ḳānûn): el-Ḳānûn'un, Şerḥu Teşrîḥ'te işlediği anatomi kısmı dışında kalan bölümlerinin özetidir. İslâm dünyasında büyük şöhret kazanan ve çok sayıda şerh, ta'lîkāt ve tercüme çalışmasına konu olan eserin ilmî neşri Abdülkerîm el-Azbâvî ve Ahmed Ammâr tarafından gerçekleştirilmiştir.

3. el-Müheẕẕeb fi'l-kuḥli'l-mücerreb: Göz hastalıklarıyla ilgili orijinal fikirler ihtiva eden ve çağı bakımından konusunda zirve kabul edilen eser Zâfir el-Vefâî ve Muhammed Revvâs Kal'acî tarafından neşredilmiştir.