Arama
İran’da 900 yıllık Türk hâkimiyeti
Dünyanın gündeminden hiç düşmeyen İran topraklarında Türkler'in 10. yüzyılın başlarından itibaren hakimiyeti var. İran'da 1923'te Kaçar Türkleri'nin hakimiyetinin son bulmasıyla İran asıllı Pehlevi hanedanı dönemi başladı.
İran dünya gündeminden hiç düşmüyor. Özellikle Suriye'deki iç savaştan sonra hep gündemimizde. Ancak İran'ın Türk geçmişini ve bugün İran nüfusunun üçte birinden fazlasının Türk olduğunu pek bilmiyoruz.
Gazneliler
10. yüzyılın başlarında Gazneliler'in İran'da hâkimiyet kurmasından 20. yüzyılın başlarına kadar bazı dönemler haricinde bu ülkede hâkim olan unsur Türkler'di. İran'da Türk hâkimiyeti ilk olarak Gazneliler'le başladı. 1040'taki Dandanakan Muharebesi'nden sonra Büyük Selçuklular kısa sürede İran'ın büyük bir bölümünü ele geçirdiler. Büyük Selçuklular'dan sonra İran'da Türk atabeylikleri ve yine bir Türk devleti olan Harizmşahlar hüküm sürdüler. 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren ise İran'da Moğol hâkimiyeti başladı. İlhanlı Devleti'nin 14. yüzyılın ortalarında sona ermesinden sonra Celayirli Devleti kuruldu.
Timur, 14. yüzyılın sonlarında İran'ı da ele geçirdi. Timurlu hâkimiyeti 15. yüzyılın ortalarında Güneydoğu Anadolu'da yaşayan Karakoyunlu Türkleri tarafından sona erdirildi. Karakoyunlular'ın İran'daki hâkimiyetlerine de 1467'de Diyarbakır bölgesinde yaşayan Akkoyunlu Türkmenleri son verdi. Akkoyunlu Devleti de yine Anadolu'dan giden Türkmen aşiretleri tarafından sona erdirildi. 1501'de İran'da Safevi Devleti kuruldu.
1811'de Tahran
Şah İsmail liderliğinde 1501'de kurulan Safevi Devleti'nin kurucuları Antalya, Maraş, Amasya, Sivas ve Tokat gibi Anadolu'nun çeşitli bölgelerinden, Erdebil şeyhlerinin davetine uyarak İran'a giden Anadolu Türkleri'ydi. Anadolu'dan gelen Ustacalu, Rumlu, Tekelü, Dulkadir, Türkmen, Varsak gibi aşiretler siyasi ve askeri açıdan İran'ın kaderini belirleyen aktörler hâline geldiler. Şah Abbas'a kadar Safevi ordusu nerdeyse bütünüyle bu aşiretlere mensup birliklerden oluşmaktaydı. İran'ın yerli unsurları sadece devletin mali ve mülki idaresinde söz sahibiydiler. Türkmenler, Safevi Devleti'nin kurulmasıyla siyasi ve askeri açıdan İran'ın kaderini belirlediler.
Safevî Devleti'nin kurulmasından sonra iki asırdan fazla sürecek Osmanlı-İran mücadelesi başladı. Osmanlı-Safevi savaşları genellikle Sünni-Şiî mücadelesi olarak değerlendirilir. Ancak meselenin bu şekilde tek bir sebebe irca edilerek, izah ve ifade edilmesi yüzünden iki devlet arasındaki ilişkilerde siyasi, askeri, toplumsal ve ekonomik sebepler gözardı edilmiştir. Osmanlı-Safevi rekabeti, en genel anlamıyla, Doğu ile Batı'nın binlerce yıldan beri süregelen Anadolu üzerinde hâkim olma mücadelesidir. İki devlet arasındaki savaşların önemli sebeplerinden biri de, ipek ticareti üzerindeki hâkimiyet mücadelesiydi. Tebriz ile Bursa arasında yoğun bir kervan ticaretine konu olan ipek hem Osmanlı hem de İran ekonomilerinin en önemli gelir kaynaklarından birisiydi. Benzer bir mücadele Safeviler'den önce İran'a hâkim olan Akkoyunlular ile Osmanlılar arasında da yaşanmıştı.