Arama
Tercihler arasındaki ikilem çıkmazı
Bir eşeğin tercih yapamaması üzerinde başladı tüm mesele. Masalın acı sonla bitmesiyle hepimizin sıklıkla yaşadığı bir durum ortaya çıktı. Kararsızlık. Eşit derecede iyi iki seçenek arasında kaldığımız zaman, birinin diğerinden daha iyi bir alternatif olacağı güne kadar bekleriz. Çünkü iki seçeneği de aynı oranda istediğimiz için hiçbirini seçemeyiz. Yani, "Kararsızlık, fırsatların en iyi hırsızıdır."
Masalın pek çok farklı versiyonu var. Bazıları eşeğin kendini birbirinden aynı uzaklıkta iki saman yığını arasında bulduğunu söylüyor. Diğerleri ise bir saman yığınıyla bir kova su arasında durduğunu söylüyor. Masalın anlattığı şey, eşeğin akıllı bir hayvan olduğu. Dolayısıyla bir yığınla öteki arasında karar veremeyince hareketsiz kalıp açlıktan öldüğünden bahsediyor.
Masalın en eski versiyonu ise Aristoteles'e ait. Ancak onun masalında kahraman, eşek değil köpek olarak geçiyor. Ayrıca aynı masal Gazali tarafından da yorumlanmış ve onun öyküsündeki kahramanın da bir deve olduğu biliniyor.
Masalın ismini aldığı Jean Buridan, Orta Çağ'ın tanınmış filozoflarından bir tanesi. Buridan'ın geliştirmiş olduğu güdü kavramı, modern durağanlık kavramına doğru giden yolda ilk adımı teşkil eder. Kendi döneminde tanınmış olan filozof, bilimdeki Kopernik devriminin öncülerinden.
Buridan'dan yaklaşık 600 sene sonra çeşitli araştırmacı ve psikologlar da olaya ışık tutmaya girişir: 2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesör bir sosyal deney gerçekleştirdiler. Kaliforniya'da bir markette tadımlık stant açan ikili, bir yanda 24 çeşit reçel, diğer yanda ise yalnızca 6 adet reçel sundular. Sonuç olarak çoğunluğun 24 çeşit reçelin olduğu standa gittiği gözlemlendi. Ancak iş bununla kalmadı. 24 çeşit reçeli deneyenlerin yalnızca yüzde 3'ü reçel satın alırken, 6 çeşitlik standa gidenlerin yüzde 30'u reçel alışverişi yaptılar. Araştırmacılar benzer bir deneyi çikolata ve ev ödevleri ile de tekrar edince şu kanıya vardılar. Daha fazla seçenek insan motivasyonunu olumsuz etkiler.
Buridan'ın eşeği, bir felsefî kavramdır ve özgür irade var mıdır yok mudur sorununa eğilir. Yem ile su arasında kalan ve ikisini de aynı oranda arzulayan eşek tercih yapamaz, çünkü seçim yapacak baskın bir nedene sahip değildir. Buridan'a göre tercih yapabilmemiz için yalnızca istememiz yetmez, geçerli bir nedenimiz de olmalıdır.
Masal hayatta ilerlerken aklın baskın bir araç şeklinde kullanılmasını eleştirmek amacıyla ortaya çıkmıştı. Çünkü masaldaki sevimli eşeğin yaşadığı duruma benzer paradokslarda tutsak olanlar, bu aşırı akılcı kişilerdir. En kötüsü ise çoğu zaman aynı sonuca varırlar.
Diğer zamanlarda böyle davranmazlar, nihayet bir karara vardıkları için değil zaman ya da başka insanlar onlar adına bir seçim yaptığı için böyle davranırlar. Seçeneklerden biri saf dışı bırakarak yaparlar bunu. Grup olarak da davranışları karakteristiktir.