Mevlana'ya ilham veren şair Feridüddin Attar ve Esrarname’si

Dünyaca ünlü Mantık'ut-tayr (Kuşların Dili) eserinin müellifi Feridüddin Attar, tasavvufta Mevlevi yolunun öncüsü olan Mevlana Celalleddin-i Rumi'ye ilham kaynağı oldu. Bunun yanında birçok değerli esere imza atarak yüzyıllar boyunca farklı disiplinlerdeki ilimlere yön verdi. Ekrem Demirli'nin kaleminden 'Tasavvuf edebiyat ilişkisi üzerinde:'Dil hikmetin yoludur'' Feridüddin Attar'ın hayatı Feridüddin Attar, Nîşâbur'da dünyaya geldi. Tam adı Ebu Hamid Feridüddin Muhammed bin Ebu Bekr İbrahim Nişaburî olan ünlü düşünür, eczacılık ve tıp ile meşgul olduğu için 'Attar' lakabını aldı ve bu lakapla meşhur oldu. Çocukluk ve gençlik devresi hakkında kaynakların verdiği bilgiler çok farklı ve yetersizdi. Bunun yanında eserlerinden anlaşıldığı üzere gençliğinde bir taraftan attarlıkla uğraşırken diğer yandan ilim tahsil ettiği anlaşılıyordu. Attar'ın en önemli özelliğinden biri mutasavvıf yönüydü. Bu yönünün etkisiyle birçok seyahatte bulundu. Irak, Şam, Mısır, Mekke, Medine, Hindistan ve Türkistan'a yaptığı bu seyahatlerden sonra Nîşâbur'a döndü ve orada inzivaya çekildi. Uzun yıllar devam eden bu inzivâ hayatı sonunda oldukça ileri bir yaşta iken Moğollar tarafından Nîşâbur'da şehid edildi. İran'ın doğusundaki Rezevi Horasanı eyaletine bağlı tarihi Nişabur şehrinde, rubai şiirinin öncüsü Ömer Hayyam'ın anıt mezarına 500 metre mesafede bulunan Attar'ın türbesi her gün birçok kişi tarafından ziyaret ediliyor. Feridüddin Attar'ın edebi kişiliği Attar, klasik nazım şekillerinin pek çoğunu kullanmakla beraber daha ziyade mesnevi ve gazelde başarı sağladı. Orijinal rubailer yazmaya çalışsa da bu konuda Hayyam'ın derecesine ulaşamadı. Kaside ve na'tlarını genellikle tasavvufi meseleler ekseninde kaleme aldı. Kasidelerinde özellikle dünyanın geçiciliği üzerinde durarak insanoğlunun uyarılması gerektiğini dile getirdi. Attar'ın ustalığı tasavvufi gazellerde kendisini gösterdi. Kendisinden sonra gelen şairleri de bu noktada etkiledi. Gazellerinde tasavvuf zevkini, vahdet-i vücûd telakkisini ve ilahi yolculuğun gerekliliklerinden bahsetti. Şiirlerinin çoğunluğunu oluşturan mesnevilerinde ise tasavvufi konuları tercih etti. Mesnevi alanındaki başarısı ile yüzyıllara aşan bir şöhrete sahip oldu. Attar, mesnevilerinde şiire ve edebî sanatlara hâkim üstün bir hikâyeci olarak karşımıza çıktı. Attar'ın sözü akıcı, süsten abartıdan uzak ve sıcaktı. Anlaşılmaz tarafları çok azdı. Eserlerinin çoğunu tasavvufi konuları açıklamak için yazdığından, lafız güzelliğine manayı kurban etmedi. Attar'ın en önemli özelliklerinden biri de ömrünün sonuna kadar hiçbir makam ve rütbe sahibini övmemiş olmasıydı. Şiirlerinin hepsinde insana ömrünü nasıl geçireceği konusunda etkili hatırlatmalarda bulunarak onu hak yoluna hizmete çağırdı. Mevlana'daki Attar etkisi İlahiname, Esrarname, Musibetname, Divan, Tezkiretul Evliya, Muhtarname ve Mantık'ut Tayr eserlerinin müellifi Attar'dan derin bir şekilde etkilenen Mevlana şu ifadeleri kullandı: 'Attar'ın sözleriyle meşgul olan, Hakim Senai'nin sözlerinden faydalanır ve sırları anlar. Senai'nin sözlerini ciddiyetle okuyanlar da bizim sözlerimizin nurunun sırrına vakıf olurlar.' Attar, gazel ve mesnevilerinde Senâî dahil bütün seleflerini geride bırakmış, bu konuda onu bazı istisnalarla yalnız Mevlânâ aşabilmişti. Tasavvufî bir meseleyi ele alırken temsillere başvurması, çerçeve hikâyeler içinde açık ve anlaşılır hale getirmesi ona has bir ustalıktı. Mevlânâ Attar'dan aldığı bu anlatım tarzını bazı yönlerde geliştirdi. Feridüddin Attar'ın tasavvufi yönü Attar, Ahmed el-Gazzâlî'den gelen aşk anlayışına ve Hallâc'da görülen fenâ telakkisine bağlı kalmakla yetinmemiş, vahdet-i vücûdun en üst seviyesine ulaşmıştı. Bununla birlikte o, ateşli gazelleri, âşıkane şiirleri, mesnevilerine ustaca yerleştirdiği manzum hikâyeleri ve bunlarda billûrlaşan orijinal fikirleriyle Mevlânâ'yı hazırlamış ve az da olsa Türk ve Arap edebiyatlarını etkilemişti. Eserlerinin özellikleri Attar, nazım ve nesirde önemli eserler meydana getirdi. Manzum eserlerinin 100.000 beyit civarında olduğu söylenmektedir. O, eserlerinde en çok hikâye anlatımına yer veren şair olarak bilindi. Söz konusu hikâyelerin büyük bir kısmı, sûfî vâizlerin anlattıkları dokunaklı hikâyelerin nazmedilmiş şeklinden ibaretti. Attar'ın günümüze kadar gelen ve onun olduğunda şüphe bulunmayan yedisi manzum, biri mensur sekiz eseri vardır. Mantıku't-tayr: 1187'de kaleme alınan bu eser, temsili bir şekilde vahdet-i vücûd inancını anlatan bir mesnevidir. Simurg 'otuz kuş' anlamına gelir. Bu mesnevideki kuşlar sâlikleri ( Bir tarikat yolunda olan) temsil eder. Eserde yer alan 'Hüdhüd' kılavuz yani mürşiddir. Mantıku't-tayr'ın XIV. yüzyıl Anadolu şairlerinden Gülşehrî tarafından yapılan tercümesinin tıpkıbasımını Agâh Sırrı Levend neşretmiştir. Eseri incelemek ve satın almak için tıklayınız İlâhînâme Eser, 6500 beyitlik bir mesnevidir. Çerçeve hikâye, bir hükümdarın altı oğluna dünyada en çok arzu edip elde etmek istedikleri şeyleri sorması, onların da sırasıyla cevap vermeleridir. Her biri insanın ihtiraslarından birini temsil eden arzular etrafında gelişen hikâyede baba bunların mânasızlığını gösterir. İlâhînâme ilk olarak Şemseddin Sivâsî tarafından manzum olarak Anadolu Türkçesine, A. Gölpınarlı tarafından da düz yazı halinde günümüz Türkçesine çevrilmiştir. Eseri incelemek ve satın almak için tıklayınız Musîbetnâme: 5740 beyitlik bir mesnevi olup Cevâbnâme adıyla da bilinir. Attar'ın tasavvufî görüşlerini ve fikrî dünyasını en düzenli şekilde aksettiren mesnevisidir. Kırk bölüme ayrılan eserde sâlikin önce melekler arasında ve öteki dünyada, sonra da bu âlemde dolaşması, peygamberlere başvurması, daha sonra duygu, hayal ve akıl ile ruha giderek bunlara Allah'ı sorması, neticede Allah'ı kendi içinde bulması hikâye edilmiştir. Hüsrevnâme: Gül ü Hüsrev veya Gül ü Hürmüz de denen bu eser, Attar'ın tasavvufî olmayan tek mesnevisidir. Bu mesnevide Rum kayserinin gayri meşrû oğlu Hüsrev ile Hûzistan şahının kızı Gül'ün aşk maceraları anlatılır. Muhtârnâme: Attar'ın 5000'i aşkın rubâîsinden seçerek konularına göre elli bölümde tertip ettiği bir rubâîler mecmuasıdır. Mecmuanın ilk üç bölümü tevhid, na't ve ashabın menâkıbına dairdir; 4-9. bölümlerde önemli tasavvufî mazmunlar üzerinde durulur; 10-29. bölümlerde mânevî ve ahlâkî konular işlenir; 30-49. bölümlerde aşk ve aşkın tecellîleriyle sevgilinin vasıfları incelenir; bu arada 44. bölümde 'kalenderiyyât'a bir parça yer verilir; son bölümde ise şairin şahsî temennisi dile getirilir. Dîvân: Mesnevilerindeki tasavvufî fikirleri lirik bir tarzda ifade ettiği eseridir. 10.000 beyitlik divanın henüz ilmî bir neşri yapılmamıştır. Tezkiretü'l-evliyâ: Büyük sûfîlerin hal tercümelerinden bahseden ve bazı sözlerini nakleden mensur bir eserdir. Attar'ın çok tanınmış ve birçok dile çevrilmiş olan bu eserinin sonradan istinsah edilen bazı nüshalarına yirmi beş sûfînin hal tercümesi daha eklenmiştir. Tezkiretü'l-evliyâʾ ilk olarak Aydınoğlu Mehmed Bey zamanında adı bilinmeyen bir kişi tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir. Eserin en tanınmış tercümesi ise Sinan Paşa'ya aittir. Tezkiretü'l-evliyâʾnın son tercümesi Süleyman Uludağ tarafından yapılmıştır. Eseri incelemek ve satın almak için tıklayınız Eserin özellikleri Attar'ın ilk tasavvufî mesnevisidir. Yirmi altı bölüme ayrılan eser küçük hikâyelerden meydana gelmiştir. Çerçeve hikâye yoktur. Sâdık Gevherîn tarafından neşredilen eser 15. yüzyılda Ahmedî Akkoyunlu tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Attar bu eserinde âyet ve hadislerin yanı sıra tıp ve astronomi terimlerine de yer vermiştir. Bir rivayete göre Mevlânâ babası ile birlikte Nîşâbur'da Attar'la görüştüğünde Attar ona Esrarnâme'yi hediye etmiş, Mevlânâ da Mesnevî'sinde bu eserden geniş ölçüde faydalanmıştır. Eseri incelemek ve satın almak için tıklayınız Eserin bölümleri: Tasavvuf ilkelerini 'usûl' olarak adlandıran Attar'ın eseri, 26 bölümden oluşur. Tevhidle ilgili birinci bolümde insanın topraktan yaratılışı, Hz. Îsâ'nın ve diğer peygamberlerin doğuşu anlatılır. Peygamberlerin methine ayrılan ikinci bölümde Mi'rac olayı ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Bu bölüm, şairin Hz. Peygamber'den şefaat dilemesiyle son bulur. Üçüncü bölümde ashabın faziletleri söz konusu edilir. Bundan sonraki bölümlerde tasavvufî meselelerden, bu yolun güçlüklerinden, dünyanın değersizliğinden, dünya ve âhiret mutluluğu için ilim, amel ve müşâhedenin gerekliliğinden bahsedilir. Bunları insanın, cansız varlıkların ve bitkilerin gelişme devrelerinin anlatılması takip eder. Bütün bu bölümlerde doksan dokuz hikâye ve efsane yer alır. 'Sen hâlâ 'Neden, nasıl?' peşindesin. 'Azizim, çaba göster sır arıyorsan. 'Manada sır ehli olmazsan, 'Nihayetten sana bir nazar olmasaydı 'Aşkın oyun olduğunu mu sanıyorsun? ''Senle senin aranda bir şey var.'' 'Ama görenin gözü şaşı; iki görür. 'Akıl sudur, aşk ateştir. 'Bu yolda kendini beğenmişlik makbul değildir. 'Aşk ile gönül karşılıklı duran iki aynadır 'İkiyüzlülük gönlüne kusur getirir. 'Canan gelince canda noksanlık kalmaz. 'Can dilin sırdaş olunca Hak ile 'Aşk içinde gönlünü sırlar denizi yap

Mevlana'ya ilham veren şair Feridüddin Attar ve Esrarname’si

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK DİĞER MAKALELER

Kul Hakkına Saldırı - 3: Gasp

Ekrem Demirli: Hallac-ı Mansur Yazdığını Yaşadı, Yaşadığını Yazdı

Sebe’ Melikesinin ve Halkının Müslüman Oluşu

İslam dininde temizliğin yeri ve önemi

FİKRİYAT GÜNDEM

İngiliz Aktivist Ruth Herbert, Filistin İçin Yürüdü: "İnsanlığımız Filistin ile Sınanıyor"

Semender nesiller

Tarihimizde unutulmayan uçak kazaları

Jew York tarihe karışıyor