Batılılaşma hareketine karşı İslam’ı savunan bir muhalif: Mustafa Sabri Efendi
Mustafa Sabri Efendi, son devir Osmanlı ulemasının en meşhurlarındandı. Etkisi her geçen gün artan Batılılaşma hareketinin karşısında durdu, ilmi ve cesaretiyle sonuna kadar İslam'ı savundu. 1924'te vatandaşlıktan çıkarılan Sabri Efendi, Mısır'da kaleme aldığı eserlerle dönemin alimleri tarafından takdir edildi. Hayatını inandığı değerler uğruna mücadeleye adayan ve Osmanlı aleyhindeki asılsız iddiaların daima karşısında duran Mustafa Sabri Efendi'nin yaşamını siz Fikriyat okuyucuları için derledik.
22 Haziran 1869'da Tokat'ta doğdu. Öğrenimine memleketinde başladı. On yaşında hafızlığı bitirdi, İslâmî ilimlerde Zûniyezâde Ahmed Efendi'den icazet aldı.
Ardından Kayseri'de Divrikli Mehmed Emin Efendi'nin derslerine devam etti. Bir süre sonra İstanbul'a gidip meşîhat-ı İslamiyye'de ders vekili Gümülcineli Ahmed Âsım Efendi ile Mehmed Âtıf Efendi'nin öğrencisi oldu.
Ahmed Âsım Efendi'nin kızı Ulviye Hanım'la evlenip İstanbul'a yerleşti. 1890'da genç yaşta ruûs imtihanını kazanarak Fâtih Camii müderrisliğine tayin edildi. 1896 yılında Beşiktaş Âsâriye Camii imamlığına getirildi.
İki yıl sonra II. Abdülhamid'in katıldığı huzur derslerine en genç üye sıfatıyla iştirak etti. 1899-1904 yılları arasında Yıldız Sarayı Kütüphanesi'nde "hâfız-ı kütüb" olarak çalıştı, bu sırada Köse Niyazi Efendi'den kıraat ilmi okudu.
Medresetü'l-Vâizîn'de tefsir, Medresetü'l-Mütehassisîn ile Süleymaniye Medresesi'nde hadis müderrisliği yaptı ve Tedkîk-i Müellefât-ı Şer'iyye'nin kurucuları arasında yer aldı.
Cem'iyyet-i İlmiyye-i İslâmiyye'nin reisliğine seçildi ve bu cemiyetin çıkardığı Beyânülhak adlı dergide başyazar sıfatıyla makaleler yazdı. Bir dönem Silistre müftülüğü yaptı. Peyâm-ı Sabah, İkdam, Yarın ve Alemdar gibi mevkutelerde yazılar kaleme aldı.
II. Meşrutiyet'in ilânının ardından Tokat mebusu olarak Meclis-i Mebusan'a girdi. Siyasî hayatının başlangıcında İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ilgi duymakla birlikte kısa bir müddet sonra bu harekete karşı mücadeleye girişti. Mustafa Sabri Efendi, daha sonra Abdülhamid ile ilgili şu itirafta bulunmuştu:
"Sultan Abdülhamid Han'ın hal' edilmesi kararını destekledim. Ancak, altı ay sonra anladım ki Abdülhamid'in siyasetteki ağırlığı bütün meclise denk ve hatta meclisten fazla idi."
1910'da Ahâli Fırkası'nın, 1919'da üçüncü defa teşekkül eden Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın kurucuları arasında yer alıp yöneticilik yaptı. İttihat ve Terakkî hükümetinin teşkilinin ardından Hürriyet ve İtilâf Fırkası'na bağlı olanlar Bâbıâli Baskını'nda tutuklanınca Mustafa Sabri Efendi 1913 yılında Mısır'a gitti, oradan Romanya'ya geçti fakat tutuklanıp İstanbul'a getirildi ve Bilecik'te ikamete mecbur edildi.
Bu kararın kaldırılması üzerine İstanbul'a döndü. Ocak 1919'da Tokat mebusu seçildi ve 4 Mart 1919'da kurulan Damat Ferit Paşa hükümetinde şeyhülislâmlık yaptı.
6 Haziran 1919'da Paris Konferansı'na giden Damat Ferit Paşa'nın yerine sadrazamlığa vekâlet etti. Bu sırada Mustafa Kemal'in Sultan Vahdeddin tarafından geniş yetkilerle Anadolu'ya gönderilmesine karşı çıktı.
