Osmanlı'nın az bilinen meslekleri

Çığırtkanlar, İstanbul'da özellikle çarşı pazarda kendilerine mahsus edebiyatı olan bir meslekti. Bir şey duyurulmak ya da bir yere insanları toplamak gerektiğinde çığırtkanlar sokak sokak dolaşarak ahaliyi toplarlardı. İstanbul'da çarşı pazar boylarında kendilerine mahsus edebiyatı olan bir tabakaydı. Sokaklarda seyyar dolaşan satıcıların her birinde bir çığırtan çalışması zorunlu gibiydi. Bunların başında da Mahmutpaşa çarşısı ve Kapalı Çarşı dükkânlarının çığırtkanları geliyordu. O dönemde çığırtkanlar ve tellallar aracılığıyla yapılan sesli reklamlar, günümüzün radyo reklamcılığının temel taşları olarak kabul edilmektedir. Sofrada padişahların çoğu yalnızdı. Çoğu diyoruz çünkü kalabalık sofrada yemek yeme geleneği, Fatih Sultan Mehmet'in Fatih Kanunnamesi'ni çıkarmasından sonra Sultan Abdülaziz'e kadar kaldırıldı. Böylece Fatih'ten Sultan Abdülaziz'e kadar tüm padişahlar yemeklerini sofrada tek başına yedi. Çeşnicibaşı, saraylarda yemekler padişaha ve sofraya gitmeden evvel tadına bakan kişiydi. Böyle bir meslek grubunun olma sebebi ise devlet büyüklerinin yemeklerine zehir katılma ihtimale karşı devlet büyüklerini korumaktı. Ayrıca yemeğin tuzunu, şekerini, baharatını kısacası tadını daha önceden deneyimlerdi. Ona göre de padişahın damak tadına göre yemek yaptırırdı. Padişahlar tuz da kullanmazdı. Bunun nedeni tuzun içine zehir vb. maddenin katılma ihtimaliydi. Arapça kara anlamına gelen sevad sözcüğünden gelen savar, gümüş üzerine kara nakışlar yapılan bir san'at dalıydı. Savat yapılmadan önce önce bu işin tatbik edileceği eşyaların; tokaların, kemerlerin, hançer kabzalarının, tütün tabakalarının, muskaların ve dua taslarının yüzeylerine kalemkârlar tarafından çeşitli şekillerin işlenmesi gerekirdi. Bundan sonra savatçılar belirli oranlarda gümüş, bakır, kurşun ve kükürt karışımından elde ettikleri bir alaşımı dövüp tülbentten geçirerek ince siyah bir toz hazırlarlardı. Bunu söz konusu motif, yazı ve resimlerin üzerine kuru olarak sıvayarak ekme savat, toza boraksla karıştırıp macun haline getirdikten sonra sürmek suretiyle de sürme savat yaparlardı. I. Dünya savaşı öncesinde Van'da 120 dükkanda 400 dolayında savatçı ustası ve kalfası vardı. Ayrıca Sivas, Erzincan, Trabzon ve Samsun'da da bu sanat çok gelişmişti. Öyle ki savatlı Türk tabakaları, Avrupa'da özellikle de Paris kuyumcularında kendine yer edinmişti. Anayurdu Dağıstan olan savatçılık, Osmanlı'da 150 yıl kadar altın devrini yaşadı. Osmanlı halkı suya ve su dağıtımına oldukça önem verirdi. Bazı kimseler evlerinin yakınlarına borularla su getirerek insanların abdest almalarını sağlar; bazı eşraf da dükkanlarının önüne koydukları su küpleri ile yoldan geçenlerin susuzluklarını gidermelerine yardımcı olurlardı. Su temininde sıkıntı yaşanan mahallerde ise bu ihtiyacı 'sakalar' karşılardı. Sakalık, Osmanlı döneminde en önemli meslekler arasında yer alırdı. 15. yüzyılda evlere para karşılığı su taşıyan sakaların bir araya gelmesiyle 'saka loncası' kuruldu. Osmanlı döneminden her mahallede bu loncaya kayıtlı bir saka bulunurdu. Su da genellikle sebillerden temin edilirdi. Sakalar, İstanbul eşrafının yanında Yeniçeri Ocağı'nın suyunu da temin ederdi. Padişahın sarayında su temininden sakacıbaşı sorumluydu ve ayrı bir önem atfedilirdi. Sakacıbaşına bağlı görevlilerle su hizmetleri yürütülürdü. Her sakanın hangi çeşmeden suyunu alacağı belliydi. İzin belgesi olmadan su alıp satmak yasaktı. Saka gedikleri; alınır, satılır ve babadan oğula geçerdi. Bununla beraber, bir süre sonra sakalar, vakıf çeşmelerini kendi mülkleri gibi kullanmaya başlamış, vakıf hükümlerine aykırı bir şekilde insanların bunlardan su almasını engellemeye çalışmışlardı. Osmanlı döneminde, günümüzdeki aynı meslekle uğraşanların bir arada olduğu çarşılara benzer merkezler bulunmaktadır. Bu merkezlerin çoğunda aynı meslekle ilgili faaliyet gösteren esnaflar bulunmaktadır. Bezzazlar kendi mesleklerinden diğer esnaflara bir arada çalıştığı çarşılar halk arasında her ne kadar 'bedesten', 'bedestan olarak bilinse de bu çarşılara en genel olarak 'bezesiztan' adı verilmektedir. Bezzaz kelime kökeni olarak Sami dil ailesi gurubundadır. Kelime Kökü 'bez' olup daha sonra Arapçaya bu şekilde girmiştir. Arapçaya girdikten sonra almış olduğu 'zaz' eki ile birleştirilmiştir. Bezzaz şeklini alması sonucu bez işi ile uğraşan anlamında meslek adı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Esnafın henüz yerleşik hayata geçmediği eski dönemlerde cezzarlar, ciğerciler gibi omuzlarında üzerine etler dizilmiş bir sırık, ellerinde etleri kesecek büyük bir bıçak ve bellerine bağlı bir peştamal ile sokaklarda dolaşırlardı. Mallarını satabilmek için de semiz ya da 'semiz etlerim var' diye bağırırlardı. En çok satışı pazarlarda yaparlardı. Şehirlere yerleşimin artmasıyla birlikte pek çok esnaf gibi cezzarlar da yerleşik düzene geçti. Ok, Türklerin savaşta en büyük silahları, okçuluk da barışta en büyük sporlarıydı. Türk boyları dünyanın dört bir yanına dağılırken ok ve yayı da beraberlerinde götürürdü. Osmanoğulları da fethettikleri her diyarda bir ok meydanı inşa ederlerdi. Fetihten sonra İstanbul'da da bir ok meydanı kuruldu. II. Bayezid döneminde buraya bir de okçular tekkesi yapıldı. Tekkede toplantı ve idman salonlarının yanı sıra hocalar için özel daireler, kemankeş denilen okçulara ücretsiz yemek dağıtan bir aş evi vardı. Kemankeşliğe liyâkatini ispatlayabilen okçuya üstâdı tarafından 'Kemankeş Sırrı' (Enfal sûresi 17. ayet) fısıldanır, bundan sonra kemankeş unvanıyla sır halkasına dahil olurdu. Yapılan bu kemankeşlik sırrı ve unvanının teslîmi merâsimine 'Kabza Almak' denirdi. Kabza alanın en az attığı mesâfe 900 gez ( yani 500 metre) olmak zorundaydı. Sözlükte 'satmak için mal ya da hayvan getiren kişi' ve 'bir yerden ithal edilen deve, at ve mal' anlamlarındaki celeb kelimesi, Türkçe'de kasaplık hayvanları ve özellikle koyun sürülerini sevk edip kasaplara satan kimseler için kullanılmış, celeplerin sattığı kasaplık hayvanlara da 'celep malı' denilmiştir. Osmanlı belgelerinde celep veya gönüllü celep 'hayvan tüccarı' anlamında geçer. Evliya Çelebi gönüllü celepleri esnaf grupları arasında zikreder ve bunların İstanbul'da toplam sayısını 2000 olarak verir. Bir terim olarak celep, Osmanlılar'da İstanbul'un et ihtiyacı için koyun getirmek ve İstanbul kasaplarına satmakla yükümlü olan kimseleri niteler. Bu kişileri hayvan tüccarlarından ayırmak gerektiğinde 'yazılı celep' şeklinde söylenirdi. Osmanlılar, özellikle fetihten sonra büyük bir gelişme gösteren İstanbul'un iâşesine özel bir önem verdi, halkın yiyecek ihtiyacını düzenli biçimde karşılamak için teşkilâtlanma yoluna gitti. Genelde et ihtiyacının temin edilmesi amacıyla celeb-keşân denilen sistemle kalabalık asker, saraylı ve sivil halkı barındıran, nüfusu gittikçe artan İstanbul'un et iâşesini düzenleme gereği duydular. İnsanlık tarihinin en eski mesleklerinden biri olan çerçilik mesleği, gezgin satıcıların eşek, at üstünde veya araçlarında taşıdıkları iğneden ipliğe ürünleri, köy köy dolaşıp köylünün malı karşılığında takas etmesi ya da para karşılığında satması usulüne dayanıyor. Ulaşımın güçlükle yapıldığı dönemlerde kırsal kesimde yaşayanların temel ihtiyaçlarının karşılanmasında büyük öneme sahip olan çerçilik, ulaşımın rahatlaması ve marketlerin köylere kadar yerleşmesiyle önemini kaybetti. Müşterileri genelde kadın ve çocuklardır. Çerçilikle uğraşanlar çoğunlukla erkektir. Arapça'da delâlet (yol gösterme) kökünden gelen dellâl sözlükte 'alıcı ile satıcı arasında aracılık yapan kimse' anlamına gelmektedir. Dellal ya da ses değişimine uğramış haliyle tellal; bir haberi, bildiriyi bağırarak meydanlara duyuran ve halka eriştiren kişidir. Sosyal medyanın şu anda üstlendiği görevi zamanında dellâl yapıyormuş diyebiliriz. Osmanlı'da bir haberi duyurmak veya ticarî sahada satıcı ile alıcı arasında uzlaşmayı sağlamakla görevli iki ayrı dellâl vardı. Dellâlbaşının emrinde hareket eden haberci dellâllar kendilerine bildirilen haberi halka duyururlar, buna karşılık yevmiye hesabıyla belirli bir ücret alırlardı. Halka haber veren ve emir tebliğ eden dellâllar padişah ölümlerinde veya cülûslarında durumu halka bildirmekle yükümlü olup devletin resmî memuru statüsünde idiler. Aynı şekilde İstanbul ayaklanmalarında padişahın emrini halka duyurmakla görevlendirildikleri gibi âsiler tarafından da halkın kendi yanlarında yer alması için dellâl çıkarıldığı bilinmektedir. Dellâllığın Osmanlı ticarî hayatında önemli bir yeri olduğu kaynaklardan anlaşılmaktadır. Meselâ 1479'da İstanbul ve Galata dellâllığının üç yıllığının 1 milyon akçeye satılması, 1484'te yine üç yıllık bir zaman zarfında tüccarların gümrük resimlerinden 970.000 akçe dellâliye elde edilmesi bu teşkilâtın önemini ortaya koymaktadır. Dülgerlik, ahşap bina inşaatı konusunda uzmanlaşan meslek kolu. Geleneksel Türk ahşap ev yapımında ustaydılar. Dülgerlik mesleğine betonarme yapının yaygınlaşmasıyla ilgi azalmıştır. Günümüzde bir elin parmakları kadar kalan 'dülger' ustalar ile bu meslek devam etmektedir. Genelde marangozlarla karıştırılan meslek grubunun marangozlardan farkı, sadece binalardaki ahşap kullanımıyla ilgilenmesidir. Dülgerlerin kullandığı ağaçların başında meşe ile çam gelirdi. En çok kullandıkları aletler ise bıçkı, rende, çekiçtir.

Osmanlı'nın az bilinen meslekleri

"Osmanlı'da gümüş üstüne siyah nakış işleyen kişiye ne ad verilirdi?" Hemen cevap veriyoruz: Savatçı. Her şey gibi meslekler de zaman zaman yaşayıp ölebiliyor. Birçoğu tarihe karışan Osmanlı'nın az bilinen mesleklerinden 11 tanesi bu sayfada.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK DİĞER MAKALELER

Anadolu Hisarı'nda bunları yapmadan dönme

Psikoterapist Gökhan Ergür Anlatıyor: Güzeli Güzel Kılan Nedir? I İnsaniyet Namına

Türkçe’nin İzinde: Türkçe Konuşan Ülkeler ve Türk Dil Ailesi

Zihnin işgali: Takıntı

FİKRİYAT GÜNDEM

İngiliz Aktivist Ruth Herbert, Filistin İçin Yürüdü: "İnsanlığımız Filistin ile Sınanıyor"

Semender nesiller

Tarihimizde unutulmayan uçak kazaları

Jew York tarihe karışıyor