Müslümanların kağıda sağladıkları katkılar

Bundan 1200 yıl önce, Müslümanların 751 Talas savaşında ele geçirilen Çinli esirlerden kâğıt üretiminin sırlarını öğrenmeleriyle birlikte Bağdat'ta kâğıt üretimi yayılmaya başladı ve kısa sürede Batıda Şam, Taberiye ve Trablus'a kadar ulaştı. Üretimin artmasıyla birlikte kâğıt ucuzladı ve daha kaliteli hale geldi. Avrupa'ya ihraç edilen kâğıt ürünlerinin başlıca kaynağı Şam'daki fabrikalardı. Lif uzunluğu ve dayanıklılığı sayesinde kaliteli kâğıt üretimini mümkün kılan kenevir hammaddesinin yetiştirilebilmesi, Suriye'deki üretim merkezlerini olumlu etkileyecekti. Bugün yenilebilir ve çevre dostu olarak kabul edilen kenevir kâğıdının üretim maliyeti de ağaçlardan elde edilen kâğıdın yarısı kadardır. Müslümanlar kenevir kullanmalarının yanı sıra, Çinlilerin kullandığı dut kabuğu hammaddesinin yerine ilk kez keteni kullanmaya başladılar. Keten kumaşları parçalara ayrılır, suyla ıslatılır ve mayalanırdı. Kaynatılarak alkalin kalıntılarından ve kirlerden arındırılan temiz keten parçaları, balyozla dövülerek hamur haline getirilirdi. Bu yöntem ilk kez Müslümanlar tarafından geliştirilerek kullanılmıştı. Farklı hammaddelerle denemeler yapan Müslümanlar pamuklu kâğıt da ürettiler. Madrid'deki Escorial Kütüphanesi'nde bu konu hakkında 11'inci yüzyıldan kalma bir el yazması ortaya çıkarılmıştır. 800 yılına gelindiğinde kâğıt üretimi Mısır'a ulaşmıştı. Bununla beraber, Kur'an-ı Kerim'in kayıtlara geçen muhtemel ilk kâğıt kopyasına burada 10'uncu yüzyılda rastlanılır. Mısır'dan batıya doğru giden kâğıt, Kuzey Afrika ve Fas'a geldi. Diğer birçok şey gibi, buradaki boğazlardan geçerek 950 yılları civarında Müslüman İspanya'ya aktarıldı. Endülüslülerin bu işi kısa sürede öğrenmesiyle birlikte, Belensiye yakınlarındaki Jativa kasabası, Şatibi adı verilen kalın ve parlak kâğıt üretimiyle ünlendi. İlk kez üretilmesinin ardından 200 yıl içerisinde kâğıt, İslam dünyasının genelinde kullanılmaya başlandı. Böylece kitap üretmek kolaylaştı ve ucuzladı; buna bağlı olarak kitaplarda seri üretim devri açıldı. Bunun öncesinde üretim son derece karmaşık ve üst düzey yetenek gerektiren bir işti: Hem kitapların çok sayıda kâtip tarafından kopyalanması bakımından, hem de yetenekli ellerin emeğine ihtiyaç duyulması bakımından girift bir süreçti. Üretimde çalışan insan sayısı azaldı, ancak karmaşık zanaatkârlık becerileri muhafaza edildi. Bu sayede İslam dünyasında referans kitapların yüzlerce, hatta binlerce kopyası üretildi ve sürekli gelişen bir kitap ticareti ve öğrenme süreci başlatıldı. Kâğıt üretiminin genişlemesi boya ve mürekkep üreticiliği, el yazması zanaatkârlığı ve hattatlık gibi başka mesleklerin doğmasını sağlarken, bilim alanlarına da katkıda bulundu. 11'inci yüzyıl Tunus'unun öncü bilim insanı İbn Bâdîs, kalemin mükemmeliyeti, farklı türde renkli mürekkeplerin hazırlanması, boya maddelerinin ve karışımların renklendirilmesi, gizli yazı ve kâğıt üretimi gibi konulara Kâtiplerin Araç Gereçleri adlı eserinde değinir. Hristiyan Avrupa'sındaki ilk kâğıt üretim merkezi 1293 yılında Bologna'da kuruldu; İngiltere'deki ilk kâğıt kullanımı ise 1309 yılı olarak kaydedildi. Kâğıt kullanımı ve kitabın daha ucuz üretilebilmesi sayesinde, Avrupa'da bilginin yayılması hızlanacaktı. Müslümanların kâğıdı süslemek için geliştirdiği teknikler, günümüzde tüm dünyada kaliteli yazı kâğıtlarında ve kitaplarda hala kullanılır. Bu tekniklerden bir tanesi, o zamanlar önemli el yazmalarında kapak olarak kullanılan ve kâğıda damarlı bir kumaş görünümü veren ebru tekniğidir. Türkçede 'ebru' kelimesi bulut ya da bulutlu, 'abru' kelimesi ise su yüzü ya da sulu yüz anlamına gelir. Eski Orta Asya dillerinden birinden gelen 'ebre' kelimesi, 'damarlı kumaş ya da kâğıt' anlamına gelir. Kökenleri Çin'e kadar ulaşması muhtemel olan ebru, İpek Yolu'yla ilk kez İran'a gelip buradan Anadolu'ya geçmiş ve burada ebru ismini almış olabilir. Anadolu'dan gelen tüccarlar, diplomatlar ve gezginler tarafından 1550'lerden sonra Avrupa'ya getirilen ebru sanatı, Avrupalı kitap âşıklarının kalbinde taht kurmuş, 'Türk Kâğıdı' ya da 'Türk ebru kâğıdı yapımı' adlarıyla tanınır. Bunun sonrasında Avrupa'da yaygın olarak kullanılmıştır. 17. yüzyılda Roma'da yaşayan Alman Athanasius Kircher tarafından 1664 yılında kaleme alınan 'Türk Usulü Kâğıt Süsleme Üzerine Söylem' gibi, ebru hakkındaki metinler de bu sanatın daha çok tanınmasına katkıda bulunmuştur.

Arama

Müslümanların kağıda sağladıkları katkılar