İstanbul'da doğmuş, Gaziantepli bir ailenin çocuğu olan Aydın Sayılı, ilkokuldan sonra eğitimine Ankara'da devam etti ve burada Mustafa Kemal Atatürk'ün tâlimatıyla, 1933 yılında, Harvard Üniversitesi'nde bilim tarihi okumak üzere Amerika'ya gönderildi. Sayılı'nın girdiği sınav heyetinde Atatürk de vardı ve başarısıyla dikkatini cezbetti.

Dünyada bilim tarihi alanında verilen ilk doktora ona ait!

Ünlü bilim tarihçisi George Sarton'un yanında çalışmalarını sürdüren Sayılı, "The Institutions of Science and Learning in the Moslem World" (İslam Dünyasında Bilim Kurumları) başlıklı teziyle -bilim tarihinde ilk defa- doktora yaparak 1943'te Türkiye'ye başarıyla döndü ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde, Felsefe Bölümü'nde araştırmalarını sürdürdü.

Belçika doğumlu bilim tarihçisi Sarton, pozitivist bir çizgi benimseyerek bilimin tarihinin insanlık tarihindeki önemine dikkat çekiyordu.

1946'da doçent, 1952'de profesör, 1958'de ordinaryüs profesör oldu

Sayılı, ABD macerasının ardından 1943'te yurda döndü ve aynı yıl Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ne asistan olarak girdi; 1946'da doçent, 1952'de Bilim Tarihi Profesörü, 1958'de ise ordinaryüs profesör oldu. 1974'te felsefe bölümü başkanlığına getirildi. 1983'te emekliye ayrıldıysa da bir süre daha yüksek lisans ve doktora dersleri vermeye devam etti. 1984'te, 1947 yılından beri üyesi olduğu Türk Tarih Kurumu'na bağlı Atatürk Kültür Merkezi'nin başkanlığına getirildi ve kuruluş çalışmalarını yürüttü; bu arada Erdem dergisinin yayımını sağladı. 1993'te yaş haddi sebebiyle bu görevinden ayrılmak zorunda kaldı.

UNESCO'da görev aldı

Uluslararası Bilim Tarihi Kurumu üyesi ve Türk Kütüphaneciler Derneği'nin şeref üyesi olan Aydın Sayılı, TÜBİTAK Hizmet ödülü ve Copernicus'le ilgili çalışmalarından dolayı Polonya hükümeti tarafından verilen Copernicus madalyasının sahibi idi. UNESCO'nun Orta Asya kültürleriyle ilgili çalışmalarının editörler komitesinde görev alıp, birçok millî ve milletlerarası kongreye katıldı.

Katıldığı kongrelerden bazıları;

XXII. Milletlerarası Şarkiyatçılar Kongresi (İstanbul 1951)

1953, 1956, 1959, 1962 ve 1974 yıllarında İsrail, İtalya, İspanya, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya'da yapılan milletlerarası bilim tarihi kongreleri

Amerikan Bilim Tarihi Kongresi (New York 1956)

İbn Sînâ (Tahran 1954)

Nasîrüddîn-i Tûsî (Tahran 1956)

Milletlerarası Bîrûnî'nin Bininci Doğum Yılı Kongresi (İslâmâbâd 1973)

1977'de Dünya Tâlim ve Terbiye Konseyi'nin düzenlediği III. Dünya Eğitim Konferansı

Hemen bütün eserleri İslâm dünyası üzerine

İngilizce, Fransızca, Almanca, Farsça ve Arapça bilen Aydın Sayılı'nın başta doktora tezi olmak üzere hemen bütün eserleri İslâm dünyası ve müslüman Türkler'in felsefesi ve özellikle ilmî faaliyetleri üzerinedir. Bunlar arasında, rasathânelerin ilk defa İslâm ülkelerinde kurulduğunu gösterdiği ve buralarda çalışan âlimlerle ilgili bilgi verdiği The Observatory in Islam adlı eserinin ayrı bir yeri vardır.

Özellikle bu konuya Türkler'in yaptığı katkıları ilk defa belgeleriyle ortaya koydu. Eserde incelenen rasathâneler arasında Merâga ve Semerkant rasathâneleri ve buralarda kullanılan aletlerle ilgili ilginç açıklamalar bulunuyor.

Bilim tarihindeki Türkleri araştırıp elde onlarca kaynak bulunmasına rağmen bir türlü gerekli ilgiyi görmeyen tarihsel değerleri, yeniden kültürümüze kazandırdı. Aydınsayılı, tüm bu tarih örneklerini bir araya getirirken aynı zamanda bilimde Doğu'nun uzun süre taşıdığı meşaleyi Batı medeniyetine teslim etme sebeplerini de irdeledi.

Ele alınan bilim adamlarından Emâcûr ailesi, Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî, Bîrûnî ve Uluğ Bey'in faaliyetleriyle bunların daha sonraki astronomi çalışmalarına etkileri üzerinde durdu.

Türk kökenli Müslüman matematikçiler hakkında araştırmaları var

Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî, Nasîrüddîn-i Tûsî, Uluğ Bey, Abdülhamîd b. Vâsi' b. Türk gibi matematikçilerin temel eserlerinden hareketle ortaya koyduğu çok önemli araştırmalar bulunuyor.

Sayılı, fizikle ilgili olarak Fârâbî ve İbn Sînâ gibi Türk filozof ve bilim adamlarının çalışmalarını incelemiş, Fârâbî'nin "halâ" ile (boşluk) ilgili makalesini ayrıntılı biçimde ele alarak konuya deneysel boyutta yaklaşıyor.

İbn Sînâ'nın harekete dair araştırmalarını da inceleyerek onun bu konuya getirdiği yenilikleri ve Aristo'ya yaptığı itirazları, yine Newton'un birinci ve ikinci hareket kanunlarına yaklaşımını ortaya koydu. Ayrıca her iki bilim adamının yöntemleri üzerinde durmuş, gözlem ve deneyi nasıl kullandıklarını açıkladı. İslâm âlimlerinden ise özellikle Bîrûnî ilgi alanı arasındaydı.

Osmanlı sahasında ise daha ziyade Batılılaşma hareketlerine dair bazı incelemeleri bulunan Sayılı'nın, bilim tarihinde dönüm noktası oluşturan, İslâm dünyası için VIII-IX., Batı dünyası için XII-XIII. yüzyıllarla özel olarak ilgilendi.

Onun en çok önem verdiği şey Atatürk'ün bilim anlayışı ve Türk bilim adamlarından beklentileriydi ve bu konudaki görüşlerini Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir adlı eserinde kaleme aldı.

Yaptığı çalışmalarda tek odaktan beslenmedi

Çeşitli medeniyetler ve bu medeniyetlerin günümüz bilimine katkısını anlamak için çalışmalar yaptı, bu çalışmalardan "Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp" bugün hâlâ bir mit olarak görülen antik bilimin aslında bir gizem bulutu ötesinde, rasyonel zeminde açıklamaları olduğunu anlatır.

Aslında her gün bu bilim insanına temas ediyoruz!

2009 yılından bugüne dek Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde alışveriş yaparken kullandığımız 5 Türk Lirasının arkasında bu entelektüel cevherin portresi bulunuyor.