SES DÜŞMESİ NEDİR?
Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür. İkiye ayrılır:
ÜNLÜ DÜŞMESİ, ÜNSÜZ DÜŞMESİ NEDİR?
İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. Buna hece düşmesi de denir.
Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir. İki heceli olup birinci hecesinde geniş (a, e, o, ö), ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunduran bazı Türkçe ve yabancı kelimelere ünlü ile başlayan veya tek ünlüden oluşan bir ek getirildiğinde kelimenin vurgusuz hâle gelen ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.
Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise "Hece düşmesi" adıyla anılan kuraldır. Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür.
Örnekler:
Omuz - um > omzum
oğul - u > oğlu
Kahır - ol > kahrol
seyir - et > seyret
sarı-ar > sarar
Ayır - ıntı > ayrıntı
sıyır - ık > sıyrık
Yalın - ız > yalnız
yanıl - ış > yanlış
ileri-lemek>ilerlemek
Koku-lamak>koklamak
Uyu-ku>uyku
Burun-u>burnu vb.
sabır – ı > sabrı
akıl – ı > aklı
burun – u > burnu
gönül – üm > gönlüm
kahve – altı > kahvaltı
koyun(bağır, döş)>koynuna,
alın-ı>alnı,
oğul-u>oğlu,
gönül-ü>gönlüm,
-Bazı durumlarda geniş ünlüler de düşebilir:
Örnekler:
nerede>nerde, burada>burda, şurada>şurda…
-Bazı Arapça kelimelere (isim) yardımcı fiil getirildiğinde de hece düşmesi görülür:
Örnekler:
kayıp>kaybolmak, emir>emretmek, keşif>keşfetmek, sabır>sabretmek…
- Gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece (bilgi yelpazesi. net) düşmesi olmayabilir.
Örnekler:
Oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.
-Özel isimlerde hâliyle hece düşmesi olmaz:
Örnekler:
Gönül'e, Ömür'ü…
ÜNSÜZ DÜŞMESİ, SESSİZ DÜŞMESİ NEDİR?
Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir. Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir.
K ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir.
Sonu 'k' ile biten kelime+küçültme eki '-cik,cık' =ünsüz düşmesi
Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür. İkiye ayrılır:
Örnekler:
Yumuşak- cık >yumuşacık
sıcak - cık > sıcacık
Minik - cik > minicik
Ufak - cık > ufacık
Bebek -çik > bebecik
Uyarı: Bazen –l, -msa ekleri de ünsüz düşmesine neden olur. Her ne kadar yukarıdaki tanıma uymasa da.
Örnekler:
Yüksek - l > yüksel
Küçük - l > küçül
Ufak-l > ufalmak
Küçük-mse > küçümsemek.
Uyarı: Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir.
Örnekler:
Rast gelmek > rasgelmek
ast teğmen > asteğmen
Özet Olarak Ünsüz Düşmesinin Görüldüğü Yerler:
1. Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer.
Örnekler:
hakk>hak, redd>ret, hiss>his, zann>zan, zemm>zem, hall>hal, şıkk>şık, afv>af…
2. k sesi ile biten kelimelerde -cik eki getirildiğinde kelime sonundaki k'lerin düştüğü görülür:
Örnekler:
ufak>ufacık, alçak>alçacık, minik>minicik, küçük>küçücük, büyük>büyücek…
Uyarı: Bu ekin somut isim türettiği durumlarda kelime sonundaki k düşmez.
Örnekler:
kulak>kulakçık, karın>karıncık, kapak>kapakçık…
- Alıntı kelimelerden ft, st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de (bilgi yelpazesi. net) yazıda korunur.
Örnekler:
çift, rast, serbest…
-Farsça "hane" kelimesiyle yapılan birleşik kelimelerde "ha" hecesi korunmalıdır.
Örnekler:
Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, sarphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane…
- Fransızca'dan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r, yazıda da konuşmada da korunur.