Dünya halıcılık tarihinin en eski mirası: Pazırık
Dünya halıcılık tarihinde bulunan en eski düğümlü halı olma özelliği gösteren Pazırık halısı günümüzde hala tartışılan ve ilgi gören önemli bir sanat eseridir. Halının muhteşem teknik ve estetik özellikleri, birçok arkeolog ve sanat tarihçisi tarafından ilgi görmüştür.
🔸 Bu halının önemi dünya tarihinde bir bütün halinde bulunan en eski halı olmasından ileri gelir.
🔸 V. Pazırık Kurganı'ndan çıkarılan halının üstün teknik ve estetik özelliklere sahip olması yabancı arkeolog ve sanat tarihçilerin ilgisini çeker; İskitlere, İranlılar'a ve Ermeniler'e mâl edilmek istenir. Ancak çeşitli kanıtlar bu halının Türkler'e ait olduğunu ortaya koyar.
🔸 Pazırık halısı, ikonografik açıdan incelendiğinde onun Türk halı sanatının gelişim örüntüsünün başına oturabileceği görülmektedir. Halı, Türkmen halılarındaki renk ve motif anlayışıyla paralellik taşır.
🔸 Orta kısımda bulunan motifler Türk damgalarıyla nilüfer (lotus) çiçeği süslemeleriyle, Türk halılarındaki göl figürüyle karşılaştırmak mümkündür. Ayrıca bu motif dört yön, sekiz bucak motifi şeklinde de ele alınabilir.
🔸 Geyik motifleri sanat tarihçisi Nejat Diyerbekirli' ye göre İç Asya'da yaşayan bir türe aittir. Geyik üzerine Türk hayvan üslubuna ait tasvirler de bulunur.
🔸 Atın yanında yürürken ve üzerinde tasvir edilen süvariler soğuklarda giyilen bir başlık, çizme ve pantalon gibi Orta ve İç Asya 'ya özgü kıyafetlerle tasvir edilmişlerdir. Atların üzerindeki eğer örtüleri de Pazırık Kurganı'ndan çıkarılan eyer örtülerini hatırlatır.
📌Kurgan nedir?
Kurgan, tahtalarla bazen de taşlarla çevrili mezar odalarının üstüne bir metre ile yetmiş metre arasında toprak yığılmasıyla oluşturulmuş Orta Asya'daki eski Türk mezarlarına verilen isimdir. Genellikle devlet yöneticileri için yapılırlar.
🔸 Atların kuyruklarının kesik ve düğümlü olması Urartular ve Persler gibi bazı eski topluluklarda da görülmektedir. Ayrıca bununla ilgili tasvirler Türk sanatının her döneminde karşımıza çıkar. At kuyruğunu bağlamanın ve kesmenin mitolojik dini ve sembolik anlamları yüzyıllar boyunca Türk sanatında yer bulmuştur.
🔸 Halıda yer alan grifon desenleri de Türk sanatında birçok yerde karşımıza çıkar.
📌Grifon nedir?
🔸 Genellikle aslan vücutlu, kartal kanatlı ve kafalı mitolojik yaratıklardır.
🔸 Halının genelde Türk düğümü denilen gördes düğümüyle dokunduğu görülür. Gördes düğümünde renkli yün ipliğin bir ucu bir arışın öteki ucu bir sonraki arışın üzerine düğümlenir. Halıda ikisi geniş üçü dar olan beş bordür bulunur.
🔸 Eserin ortasındaki 24 kare alanı bazı araştırmacılar 24 Oğuz boyu ile ilişkilendirir.
🔸 Türk sanatında olan bir başka hususta halıdaki tasvirlerin halıyı izleyecek kişiye göre düzenlenmiş olmasıdır. İzleyici halının ne tarafında bulunursa bulunsun, figürler izleyenin bakış açısına göre düzenlenir. Türk sanatında yaygın olan bu tarza minyatürlerde bile rastlanır.
🔸 Hatta benzer bir detay Türk mezar taşlarının seyirciye dönük bir biçimde yerleştirilmesinde de görülebilir.
🔸 Rudolf Jettmar ve bazı araştırmacılar halının ortasındaki kare bölüme işaret ederek halının bir oyun halısı olabileceğini ortaya koyar. Halının bazı noktalarındaki üçgen ve rozet motiflerinin de oyunun başlama ve bitiş noktaları olabileceğini ileri sürer. Bu oyunun muhtemelen satranç türevi bir oyun olabileceğini iddia etmişler.
🔸 Pazırık halısı günümüzde Hermitage (Ermitaj) Müzesi'nde sergileniyor.