Selçuklu’nun şehir planlamacısı: Seyyid Harun Veli

➤ Bir medeniyet meselesi olarak şehir kurmak bir milletin kültürünü, hafızasını ve bilincini oluşturma noktasında önemli bir konuma sahiptir. Şehirler, her bir ögesi ile yaşayan, tarihin dinamiklerini geleceğe aktaran yapılardır. ➤ İslam kültür ve medeniyetinin canlı birer timsali olan Selçuklu şehirleri Anadolu'nun Türk yurdu haline getirilmesi amacıyla kurulur ve Osmanlı kentlerine temel oluşturur. Turgut Cansever'in penceresinden Osmanlı şehri ➤ Anadolu'dan önce Türkistan ve İran coğrafyasında beliren Selçuklu Devleti ilk şehirlerini bu bölgede kurar. Horasan, Merv, Nişabur, Cend, Bağdat, İsfahan ve Rey Selçuklu şehir planlamasını gözlemleme imkanı yakaladığımız ilk şehir ve bölgelerdir. ➤ İslam aleminde büyük etkiler uyandıran şehircilik ve imar anlayışı, Beylikler ve Anadolu Selçuklu Devleti ile birlikte Anadolu'nun eşsiz coğrafyasına taşınır. 📌 Bilgi Notu: Büyük Selçuklular hakimiyet altına aldıkları imar yapılarla uyumlu bir mimari yakalamalarına rağmen kendilerine has Oğuz mimarisinden vazgeçmezler. İslam mimarisi nedir? ➤ Genellikle cami, medrese gibi yapıların çevresinde gelişen Selçuklu şehirleri toplumun önde gelen bilge şahsiyetleri ve önderleri tarafından planlanır. Peygamber Efendimiz'in (SAV) Mescid-i Nebevi ve Ashab-ı Suffe etrafında Yesrib'i Medine'ye çevirmesi örneği temel dayanak olur. ➤ Organik dokusu, birbirine saygılı ve ahenkli şehir öbeklerini tasarlayan dervişlerin isimleri ne yazık ki tarihi kayıtlarda geçmez. Anadolu'daki pek çok şehrin ve özellikle Seydişehir'in planlamacısı olan Seyyid Harun Veli Selçuklu'da bilinen tek şehir planlamacısıdır. İslam beldelerinde şehir planlaması nasıl yapılırdı? Seyyid Harun Veli kimdir? ➤ Selçuklu'nun kadim bölgesi Horasan'da 13. yüzyılda doğan Seyyid Harun Veli, Türk İslam düşüncesinin hakim olduğu bir dönemde seyyid bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. ➤ Kendinden önce amcasının Horasan'da emirlik yapması, kendisinin de seyyid olmasının da etkisiyle Seyyid Harun, yaşadığı şehrin emiri olur. İstanbul'da tarih katliamı: Prost'un imar planı ➤ Horasan gibi büyük ve teşkilatlı bir bölgenin emirliğini üstlenen Harun Veli, kentin her bir parçasını inceleme, araştırma ve çözümleme imkanı yakalar. ➤ Harun Veli, emirliği esnasında Horasan'ın idaresini yürütmede muvaffak olur ve şehirlerin planlamasında, düzeninde ve denetlemesinde önemli bir tecrübe kazanır. Horasan'ın incileri ➤ Büyük Selçuklu'nun yıkılması, Anadolu'da beyliklerin ve Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurulması sürecinde yanındaki dervişleri ile birlikte Seyyid Harun Veli 13. yüzyılda batıya doğru göç eder. ➤ İlmi birikimi, manevî ve siyasi önderliği ile Türk topluluklarına rehberlik eden Harun Veli bölgede şehir teşkilatlanması, planlaması ve yönetilmesinde bizzat yetkili kişilerden olur. İpek Yolu'nun geçiş güzergahındaki şehirlerin müstahkem hale getirilmesinde yoğun çaba sarfeder. 📌 Bilgi Notu: Harun Veli yeni şehirlerin kurulmasında, şehirlerin etrafına surlar, kaleler inşa edilerek Anadolu'nun imar ve ihya edilmesinde bizzat vazifeler üstlenir. Sayısız eserler inşa ettirerek Anadolu'yu bir ticaret ve cazibe merkezi haline getirir. Büyük Selçuklu Devleti nasıl kuruldu? ➤ Seyyid Harun, Anadolu'da ilk olarak geldiği ve konakladığı şehir olan Konya'da halk tarafından Hoca Faruk Mescidi'nde hürmetle karşılanır. Buradan bugün kendi adıyla anılan Seydişehir beldesine doğru yola çıkar. ➤ Küpe Dağı eteklerini ve önündeki geniş ve bakir alanı inceleyen Seyyid Harun 14. yüzyıl dolaylarına gelen o yıllarda Seydişehir şehri için bu bölgeyi uygun bulur. 📌 Bilgi Notu: Ardında kadim bir bilgi barındıran Seyyid Harun'un bu seçimi, Sivas ve Kayseri gibi Selçuklu şehirlerinde de görülen 'yamaçlara, kayalık zeminlere yerleşme ve ovaları tarım, hayvancılık gibi faaliyetler için kullanma' ilkesine dayanır. Selçuklu'nun kadim başkenti Konya'daki tarihi eserler ➤ Seyyid Harun'un Seydişehir'e bu konumu tayin etmesinin ardındaki neden, şehrin korunumunu doğal korunak olan dağın etekleri ile sağlama hedefidir. Ayrıca bu bölgenin şehir için gerekli olan su ve verimli bir araziye sahip olması da onun bir yerleşim yerinde tercih ettiği noktalar olur. ➤ Kuracağı şehrin boş bir alan olması ve diğer yerleşim yerlerine yakın olması da kuracağı şehir için bu bölgeyi doğru bir mevki kılar. 📌 Bilgi Notu: Modern şehir planlama kriterleri göze alındığında Seyyid Harun iyi bir şehir planlamacısı olarak değerlendirilebilir. Selçuklu döneminde yetişen alimler ➤ Seyyid Harun'un Seydişehir için tercih ettiği boş alan, kendi mimari planını burada işleme ve uygulama imkanını ona tanıyan bir bölgedir. Diğer yerleşim yerlerine yakın bir konumda olması da ayrıca şehrin gelişmesini oldukça kolaylaştırır niteliktedir. Yatay mı, dikey mi, mimari mi? ➤ Şehrin konumunun tayin edilmesi ve hedeflerin belirlenmesinin ardından Seydişehir'de ilk eser Seyyid Harun Camii'si olur. Bu yapı aynı zamanda yeni kurulan şehir için merkez hüviyeti taşır. ➤ Şehir içerisinde küçük bir tepe yüksekliğinde bir alana yerleştirilen cami ile şehrin silüeti oluşmaya başlar. Seyyid Harun Camii fiziki ve sosyolojik olarak şehrin merkezini ve hayatını simgeler. Kadim Üsküdar'ın modern camisi: Şakirin ➤ Şehrin yapımına ilk olarak imar için gerekli olan malzemeleri temin ederek başlayan Seyyid Harun şehrin çevresini gözlemler. Bölgede oldukça yoğun bir şekilde yer alan ağaçları belirli oranlarda yapılarda kullanma kararı alır. Çevrede yapılan keşifler sonucu bulunan harap bir haldeki 'Vervelid' şehrinden yapılar için gerekli olan taşlar temin edilir. 📌 Bilgi Notu: Seyyid Harun'un malzeme tedarik ettikten sonra şehrin yapımına başlaması iyi bir şehir plancısı olduğuna işaret eder. Sultanahmet'te tarih kokan sokak: Soğukçeşme ➤ Seyyid Harun'un kurguladığı şehir planı bizzat kendisi başta olmak üzere, dervişleri ve çevre sakinlerinin canla başla çalışmasıyla tamamlanır. Seydişehir'de Seyyid Harun'un planladığı cami, mescit, medrese ve zaviye gibi mimari yapılar ortaya çıkar. ➤ Orta Çağ Klasik Türk İslam şehir yapılanmalarını andıran Seyyid Harun'un uyguladığı bu planlama Selçuklulardan Osmanlı'ya ve Balkan şehirlerine kadar devam eder. ➤ Seyyid Harun, Seydişehir'in imar ve inşasının tamamlanmasının ardından yanındaki talebelerini Alanya, Manavgat, Teke gibi çeşitli şehirlere gönderir. Talebelerine bu beldeleri mamur etmenin yanı sıra etraflarında toplanan insanlara hakikatleri anlatmalarını da telkin eder. 'Şehri imar ederken nesli ihya etmeyi ihmal ederseniz, ihmal ettiğiniz nesil imar ettiğiniz şehri tahrip eder.' Turgut Cansever İslam sosyolojisini mimarlığa nakşeden bilge: Turgut Cansever ➤ Bugünkü şehir yapılanmalarında da Seyyid Harun Veli'nin uyguladığı kadim tekniklere ve öğretilere ihtiyaç duyuluyor. Kuruluşu sağlam ve sağlıklı olsa da gelişimi doğru bir düzen üzere ilerlemeyen şehirler zamanla doğal afetlere açık ve savunmasız bir hale geliyor. Bu noktada tarihi şehirlerin kurulumuna ve yerleşimine bakarak, yer kabuğunu ve hiçbir canlıyı yormadan sakin ve yaşanabilir mekanlar üretmek büyük önem ifade ediyor.