Osmanlı’da kütüphane mimarisi

📌 Osmanlı Devleti'nde 17. yüzyıla kadar kütüphane olarak adlandırdığımız yapılar genel olarak camilerde veya medreselerde ayrılmış bir bölümde, birkaç dolapla düzenlenmiş küçük kütüphanelerdi. 📌 Esasında o dönemde camilerin sadece ibadet amaçlı kullanılmaması, ibadetin dışında başka işlevler için de insanların camiye gitmesi, orada vakit geçirilmesi ayrı bir müstakil kütüphane yapısına olan ihtiyacı önemli bir ölçüde azaltıyordu. 📌 Bu küçük kütüphanelerin farklı bir çalışma metodu vardı. Nüshalar birden fazla olarak bulunur, isteyenlere geri getirmek üzere verilirdi. Tarihin en önemli kütüphaneleri 📌 17. yüzyıl öncesi müstakil olmayan kütüphanelerin en eşsizi belkide müstakil kütüphane yapısına geçişte bir ara form olarak değerlendirebileceğimiz Süleymaniye Camii bünyesinde bulunan kütüphanedir. 📌 Bu küçük kütüphane caminin sağ tarafında bulunur ve barok üsluplu dökme tunç bir parmaklık ile camiden ayrılır. 📌 Müstakil kütüphane yapılarının da inşa edilmesi ile buradaki kitaplar, Süleymaniye Umumi Kütüphanesine nakledilir. Barok Üslup: Sanat dünyasına büyük bir serbestlik ve heyecan getiren Avrupa kökenli sanat biçimi. İstanbul'da bulunan Yazma Eserler Kütüphaneleri 📌 17. yüzyıla geldiğimizde ilk müstakil kütüphane örnekleri ile karşılaşırız. Bu ilk kütüphaneler vakıf olarak tesis edilir. 📌 Bu tarihlerden itibaren ''Osmanlı kütüphane mimarisi'' başlığı adı altında inceleyebileceğimiz bir alan ortaya çıkar. 📌 Osmanlı kütüphane mimarisinin ilk örneği olarak Köprülü Kütüphanesi, 1611 yılında Divanyolu'nda Köprülüler Manzumesi yakınında inşa edilir. 📌 Köprülü Kütüphanesi, Osmanlı kütüphane mimarisinin ilk örneği olmasından kaynaklı olarak bir abide niteliği taşır. Kütüphane vakfiyesi Fazıl Ahmet Paşa'ya aittir. Osmanlı'da bir devrin adı: Köprülüler 📌 18. asıra gelindiğinde, Osmanlı kütüphane mimarisi bünyesine birtakım yenilikler girmeye başlar. Bu yüzyıla kadar olan kütüphaneler işlevsellik merkeziyetli olsa da, bu tarihten sonra inşa edilen kütüphanelerde süslemelerin ve estetik unsurların da artık yapı elemanlarına, cepheler kısmen yansıdığını görebiliriz. 📌 Tarihi yarımadada başka bir yapıda eşine benzerine rastlayamadığımız istirahat revakı, Feyzullah Efendi Kütüphanesi'nde kütüphanelere ve okuyuculara verilen değerin büyüklüğünü ispat edercesine tüm dikkat çekiciliği ile nazara çarpar. 📌 1715 yılında Vefa'da tesis edilen Şehid Ali Paşa Kütüphanesi'nin olağanüstü nispeti ve zarif hatları, kütüphane mimarisinde estetik kaygının doruk noktalara çıktığını gösterir. Dünyayı geziyoruz: Kütüphaneler 📌 Cami çevrelerinde kurulan kütüphanelerden birisi de Hekimoğlu Ali Paşa Camii Kütüphanesi'dir. Farklı olarak dış avlu kapısı kemerinin üzerine kurulan bu kütüphanenin strüktürü ve bir duvar üzerine kurulması oldukça ilginç ve bir o kadar eşsizdir. 📌 Kütüphanenin hemen altındaki kapı, bir dehliz gibi çalışarak, kütüphane altında devamlı havanın işlemesini ve bir sirkülasyon oluşturmasını sağlar. Osmanlı tarihindeki en garip vakalar 📌 Hemen okuma salonunun önündeki ferah, geniş, etrafı açık üstü kapalı dinlenme balkonu Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi Kütüphanesi'ne, Osmanlı kütüphane yapıları arasında farklı bir yer kazandırır ve bir şaheser olarak tanımlanmasını sağlar. 📌 Kütüphanenin içindeki hususi kitaplık bile bu esere şaheser hüviyetini kazandırmak için yeterlidir. Bu kitaplık yer kazanmak ve haşerattan kitapları muhafaza etmek için ayaklar üstündedir. Azameti mühendisleri şaşırtan şaheser: Selimiye 📌 Ayasofya Kütüphanesi, 1740 yılında l. Mahmut'un isteği üzerine Ayasofya Camii'nin takviye payandaları arasında inşa edilir. Takviye payandası: Özellikle Ayasofya'da karşılaştığımız, yapıyı ayakta tutmak, herhangi bir deprem veya kuvvete karşı korunabilmesini sağlamak için inşa edilmiş destek. 📌 Ayasofya Kütüphanesi dışarıdan çok süslü bir görünüme sahip olmamasına rağmen, içerisindeki daha eski binalardan getirilip burada kullanıldığı rivayet edilen dökme tunç parmaklığı, 16-17. asra ait çinileri, yaldızlı ve boya nakışlı kitap dolapları ile müthiş estetiğe sahiptir. 📌 Ayasofya Kütüphanesi ile yakın yıllarda inşa edilen diğer camilerde de bu estetik tavır göze çarpar. Dolayısıyla I. Mahmut döneminde kütüphane yapılarına büyük bir önem verildiği söylenilebilir. Ayasofya cami olduğu dönemde nasıl görünüyordu? 📌 Bir vakfiye kütüphanesi gibi karşımıza çıkan Atıf Efendi Kütüphanesi içerisinde pek çok vakfiye vardır. Bir dönem kütüphanedeki bazı vakfiyeler Almancaya çevrilip o şekilde yayımlanır. 📌 Yine kütüphaneden alındığı anlaşılan bazı vakfiyelere Sahaflar Çarşısında çıkmıştır. 📌 Mimarisine bakıldığında ise küçük bir giriş ve müstakil bir kitap bölümünden sonra bir okuma salonu vardır. Okuma salonunu geçtikten sonra iki sütun ile orta sofadan ayrılan iç tarafından hücreler bulunan bölüme geçilir. 📌 İki sokağın birleştiği noktada bulunan kütüphanenin üst katında sokak çizgisine bağlı olarak belirli çıkmalar bulunur. 10 maddede Osmanlı dönemi kütüphaneler 📌 1742'de inşa edilen Fatih Camii Kütüphanesi de Osmanlı kütüphane mimarisinin bir diğer önemli parçalarından biridir. 📌 Fatih Camii'nin kıble yönünde müstakil kârgir bir bina şeklinde tek kubbeli olarak inşa edilen kütüphanenin altında, kütüphanenin rutubetli olmaması için yüksek bir mahzen tasarlanır. 📌 Fatih Camii Kütüphanesi'nde bulunan kitaplar kütüphanede oluşan bakımsızlık sorunlarının ardından Süleymaniye Kütüphanesi'ne nakledilir. Tarihin en önemli kütüphaneleri 📌 Bir diğer cami yakınında inşa edilen kütüphane yapısı ise 1768 yılında II. Bayezid Camiinin dış tarafına tek kubbeli olarak eklenen Şeyhülislam Veliyüddin Efendi vakfı olan kütüphanedir. 📌 Nuruosmaniye ile Bahçekapı'daki Hamidiye kütüphaneleri büyük selatin külliye kütüphanelerinin sonuncularıdır. Selatin: Sultanlar demektir. Osmanlı'nın ilk Barok mimari eseri 'Nuruosmaniye' 📌 Günümüzde de faaliyetini sürdürmeye devam eden Nuruosmaniye Kütüphanesi, barok üslubun özelliklerini tam olarak gösterir. 📌 Hamidiye Kütüphanesi'nin okuma odası bir köşe başı üzerinde yükselerek zarif ve hafif yapısıyla gelenleri selamlar. Eski bir gravürden, okuma odasının duvar ve tavanının evvelce nakışlar ile bezeli olduğunu anlıyoruz. Gravür: Öncelikle resmedilip daha sonra oyma ve kazıma ile eser oluşturma 📌 Nuruosmaniye Kütüphanesi, ait olduğu külliye gibi, tam barok üslubun hakim olduğu bir binadır. Barok Mimarisinin Osmanlı Coğrafyasında İntibası 📌 Sadrazam Râgıb Paşa tarafından 1762 yılındada Koska caddesi üzerinde kurulan kütüphane, küçük bir avlu ortasında müstakil bir haldedir. 📌 Burada daha farklı bir mimari kendisini gösterir. Kütüphane binasının ortasındaki dört sütun üzerinde bir kubbe ve köşelerde dört küçük kubbe ile aralarda dört kemer yer alır. Binanın içinin çiniler ile kaplı olması okuyucuya olduğundan daha geniş bir mekandaymış hissi verir. 📌 Cami avlusunun caddeye komşu bir köşesinde türbe ile bir sebil bulunur. Hekimoğlu Ali Paşa Camii Kütüphanesi'nde karşılaştığımız gibi burada da kütüphanenin ortasında kitap muhafaza etmek üzere müzeyyen bir kafes bulunur. Napolyon'un Doğu düşlerini sona erdiren Osmanlı karşısındaki büyük hezimeti 📌 Çok beğenilmiş olacak ki Ragıp Paşa Kütüphanesi'nin planı 1775 yılında Kazasker Damadzade Murad Efendi'nin hibe ettiği Çarşamba'daki alana de aynen tekrarlanır. 📌 Çarşamba'da farklı olarak giriş holü ve revakı yerine kapıyı muhafaza eden bir sundurma(saçak) yapılır. 📌 18. yüzyılda genel olarak cami ve külliye çevrelerine yayılan kütüphane yapıları 19. yüzyıla geldiğimizde şehrin muhtelif semtlerine dağılmaya başlar. Zamana meydan okuyan ilim merkezi: Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi 📌 Üsküdar'da 1718'de Selim Ağa, Galata'da, Mevlevihane kapısı üstünde 1828 tarihin Halet Efendi, Yerebatan Caddesi üzerinde 1845 tarihinde Esad Efendi, Eyüp'te Hüsrev Paşa kütüphaneleri inşa edilir. 📌 İstanbul'un bugün en mühim üç kütüphanesi esasında ilk yapıldığında kütüphane yapısı olarak inşa edilmez, fakat sonradan kütüphaneye çevrilir. Bu kütüphanelerden ilki: 📌 Fatih'te Feyzullah Efendi medresesinde Ali Emiri Efendinin kitaplarının bulunduğu Millet Kütüphanesidir. Tarihin tozlu sayfalarında kalan gizemli kütüphaneler 📌 İkincisi, Bayezid Külliyesinin imaret ve kervansarayının büyük ölçüde bir tamirden sonra 1882'de kurulan umumi kütüphanedir. Sonradan bu nadide kütüphaneye imaret-aşhane binası da ilave edilir ve ruhları doyuran ilmin yanına dilenci ve fakir halkın rızkına vesile olunur. 📌 Üçüncü büyük kütüphane Süleymaniye manzumesinin iki medresesinin yerine kurulan Süleymaniye Umumi Kütüphanesidir. 📌 İstanbul'un dağınık vakıf kütüphaneleri, son 50 yıl içinde yavaş yavaş burada toplanır ve içinde en değerli eserler barındırır. Ahlak, erdem, gelenek gibi kavramlar insanlar ve nesiller aracılığıyla geleceğe aktarılırken, kültür, medeniyet, ilim, bilgide ancak kitaplarla muhafaza edilir. Zihnin hücreleri arasında ince bağlantıyı yakalayacak nüans, tarihin perdelerinden hazır zamanın sofrasına akan ilimde münderiçtir. Hiç şüphesiz şahıslarımızın davranışları, şehirlerimizin kalbinden sokaklarımıza pompalanan hikmetten payını alır. Kütüphane feyz dolu bir kalp gibi şehrin damarlarında ferdin zerrelerine nüfuz eder. Yüce Osmanlı'yı yüzyıllarca arifane ayakta tutan sır, kütüphanelerde kitaplar arasındaki satırlarda saklıdır.

Osmanlı’da kütüphane mimarisi

Osmanlı Devleti’nde 17. yüzyıl öncesi kütüphane yapıları