Osmanlı topraklarında seyahat etmek için verilen özel izin; Mürur tezkiresi

Osmanlı topraklarında seyahat etmek isteyen yerli ve yabancı herkes, seyahat için bir izin tezkiresi almak mecburiyetindeydi. 16. yüzyılda 'yol hükmü' denilen bu belge 19. yüzyılda 'mürur tezkiresi' adıyla anıldı. Osmanlı tarihinde az bilinen 35 ilginç bilgi Osmanlı'da seyahat izinleri; yol izni, il can name, icazet, yol izni ve mürur tezkeresi belgeleri ile yapılırdı. Fatih zamanında göçlerde il can name uygulaması başlatıldı. Fatih döneminde başlatılan bu uygulamayla seyahat edeceklere yol hükmü verilirken daha sonraları mürur tezkiresi verilmeye başlandı. 16. yüzyılda 'yol hükmü' denilen belge 19. yüzyılda 'mürur tezkiresi' adıyla anıldı. Osmanlı döneminde ziyaretçilere seyahat izni verilmesinin en önemli sebepleri arasında nüfus artışını ve göçü engellemek ve devletin güvenliği yer alıyordu. Ayrıca, Müslüman olarak kendini tanıtan casusların ülkeye girişini engellemek de isteniyordu. Osmanlı büyük bir devlet olsa da belli bir yerden sonra ülkeye yapılan göçü engellemek zorundaydı. II. Meşrutiyet gelene kadar bu süreç böyle devam etti. Osmanlı arşivinden tarihi fotoğraflarla İtalya Mürur tezkiresinin süresi 1 yıldı. Bu belge bir anlamda pasaport yerine geçiyordu. Mürur tezkeresi ise kaza ve kasabalarda kadı ve naiplerce düzenlenerek verilirdi. Bir şehre gitmek isteyen kişi önce mahalle imamından nereye ve hangi amaçla gideceğine dair bir pusula alır, kadıya gidip bunu gösterir ve haracını ödedikten sonra tezkire hazırlanırdı. Medrese öğrencileri izinli olduklarında müderrisleri kendisine kefil olur, ancak bu şartla tezkire alabilirlerdi. Büyük şehirlere göçü önlemek ve iç güvenliği sağlamak için mürur tezkiresi verme işi bilhassa 1830'lara doğru daha da önem kazandı, nüfus işleriyle ilgili Defter Nezareti oluşturulunca bu nezarete havale edildi. Yurt dışından gelen yabancılar, kara yoluyla gelecek veya ikamet hudutlarda veya ikamet edecekleri yerlerdeki görevli memura, İstanbul'a gelmiş ise İhtisap Nezaretine ellerindeki pasaportları imzalattırmaları gerekiyordu. Yol hükümlerinde seyahat edecek kişilerin geçeceği yerlerin idarecilerine hitaben kaleme alınırdı. O kişilerin korunması, vergi bahanesiyle herhangi bir şekilde rahatsız edilmemeleri, paralarıyla yiyecek içecek almalarının sağlanması gibi tembihatı ihtiva ederdi. Saraybosna'dan Osmanlı tarihine ışık tutan kareler Kâğıdın üst tarafında bir çerçeve içinde 'mürur tezkiresi' yazısı bulunurdu. Boydan orta kısmında sağ tarafta hangi devletin tebaası olduğu, nerede ikamet ettiği, kendisi ve babasının adları, nereden nereye seyahat edeceği gibi hususlar yer alırdı. Yol üzerindeki zaptiye çavuşları ve diğer ilgililerce seyahatine engel olunmaması, bir güçlükle karşılaştığı takdirde yardımda bulunulması hususlarına yer verilir ve hemen altına mühür basılırdı. Deniz yoluyla gelmişlerse Haliç'te gemide bekleyip gelecek olan memura pasaportlarını imzalattıracaklardı. İmzasız pasaportlu biri olursa dost devlet vatandaşıysa elçilik tarafından İhtisap Nezaretine gönderilecekti. Söz konusu tezkerede seyahat edecek şahsın kim olduğu, nereye gideceği, yaş, boy, sakal, bıyık, göz rengi gibi fiziksel özellikleri yazılmaktaydı. Osmanlı'nın kuruluş devrine ışık tutan tarihi kaynaklar Seyahat edenler arasında ticaret yapmak amacıyla gelenler de bulunmaktaydı. Bunlara da ticaret yol emri-hükmü verilmekteydi. Verilen dilekçede bu terim mutlaka kullanılırdı. 14 Şubat 1867 tarihinde Pasaport Odası Nizamnamesi çıkarılmıştı. Nizamnameye göre yanında pasaportu olan yabancı, Osmanlı toprakları içinde seyahat ettiğinde ayrıca mürur tezkeresi de almak mecburiyetinde tutulmuştu. Osmanlı Devleti'nde güvenle seyahat edebilmek için Bab-ı Ali'den yol emri veya tezkeresi almak gerekiyordu. Bu temin edilince vazifeli kişilere gösterilerek seyahat serbestçe yapılıyordu. Osmanlı sınırları içinde Batılılardan daha çok tüccarın seyahatle ilgili işleri olmaktaydı ve bun tüccarlar anlaşmalar çerçevesinde yol emri alarak yolculuk yapabiliyordu. Batılı devletlerle Osmanlı İmparatorluğu arasında yapılan anlaşmalarda, onların Osmanlı sınırları içerisindeki dolaşımları ile ilgili şartlar tespit edilmişti. Osmanlı topraklarına gelen seyyahlara bu şartlara göre hareket edilirdi. Yol emirleri ticari sınıftan Müstemin, Beratlı, Avrupa ve Hayriye tüccarlarına verilirdi. Yol hükmü bir ücret karşılığı alınıyordu. Osmanlı Devleti sınırları içinde emniyetle seyahat etmeyi veya yerleşmeyi sağlayan il-cân-nâme denilen emirler verilirdi. İl-cân-nâme veya il-cân mektubu barış ve can emniyeti anlamına gelir. 'İl-cân mektubu' denilen emirler ilk defa, Fatih Sultan Mehmet zamanında verildi. Bunlardan ilki 1463 yılında Franko Bobaniç adlı bir gayrimüslim ve ailesine verildi. Bu mektup, ailesiyle birlikte gelip Osmanlı topraklarında yerleşmelerine izin verildiğine dair olan, diğeri de yetkililere hitaben yazılmış Venedik'ten gelecek elçinin sağ salim yolculuk etmesinin sağlanmasını isteyen emirdir. 15. yüzyılda il-cân-nâme 16.yüzyılda icazet, izn-i şerif, hükm-i şerif olarak isimlendirildi. 18. yüzyılda ise yol emri, yol emri şerifi, yol hükmü şerifi tabirleri kullanıldı. Yabancılar 18- 19. yüzyıllarda Osmanlı sınırları içinde seyahat edebilmesi için, İstanbul'da görevli elçileri aracılığıyla başvuru yapmaktaydı. Elçi, seyahat edecek kişinin adını, amacını, nereye gideceğini, yanındakileri ve izin isteğini içeren bir dilekçe yazmaktaydı. Herhangi bir izin talebiyle karşılaşıldığında o ülke ile ahitname olup olmadığı ve ne haklar verildiği incelenerek seyahat izninin verilmesi uygun görülmekte ve emir çıkmaktaydı. Çıkan emirlerde de 'hilaf-ı ahidname-i hümayun' denilerek anlaşmalara aykırı davranılmaması istenmekteydi. Seyahat için izin alan kişiler, ellerinde elçilikten aldıkları yazı, padişahtan aldıkları seyahat izniyle yolculuğa çıkmaktaydılar. Her geçtikleri yerde de yetkili kişiye bu belgeler gösterilip mürur tezkeresi alınmaktaydı. Seyahat eden kişilerin belgeleri ellerinde bulundurmaları, görevliler sorduğu zaman göstermeleri zorunluydu. Seyahat eden kişilere verilen emirlerde, yetkililerden kendilerine yardımcı olunması, korunmaları, ihtiyaçlarının sağlanması emredildiğinden rahatça yola devam ediyorlardı. Bir yerden başka bir yerleşim bölgesine giderken seyahat eden kişilere bazen refakatçiler bulunuyor, böylece yolculuğun güvenli olması sağlanmaya ve emirler yerine getirilmeye çalışılıyordu. Batılı bilim adamları ve seyyahlar İstanbul'da camileri, kütüphaneleri gezip görme, araştırma yapmak için de izin alması gerekiyordu. Bunu için elçilik buyruldu talebinde bulunurdu daha sonra da buyruldu çıktıktan sonra tezkeresi verilmekteydi. Özellikle de yabancıların Topkapı Sarayı'nı yabancıların ziyaret edebilmeleri için padişahın özel bir izninin olması gerekiyordu. Bu izin de herkese verilmiyordu. Osmanlı'yı ziyaret etme izinleri ise 1535 yılında Fransa'ya verilen ayrıcalıklar ile başladı. Maddelerden biri Fransızlara Osmanlı topraklarına giriş izni veriyordu. 'İlk olarak yukarıda adı geçen Büyük hükümdar ve Fransa kralı adına, her birinin hayatları süresince ve krallıkları, beylikleri, eyaletleri, kaleleri, beldeleri, limanları, iskeleleri, denizleri, adaları ve şimdi ellerinde bulunan ve sahip oldukları ve ilerde olacakları yerler için, adları geçen hükümdarların bütün uyruklarından isteyenler silahlı ve silahsız gemileriyle birbirlerinin limanlarında, şehirlerinde ve herhangi memleketinde ticaretleri ve malları için dolaşabilsinler ve gelebilsinler…' Osmanlı topraklarında salgın hastalıklar görüldüğü zamanlarda insanların şehre giriş çıkışlarına seyahat belgesi ile izin verildi. Örneğin, 1901 yılında İstanbul'da veba yedi ay sürmüş ve yalnızca 26 kişi hastalığa yakalanıp 8'i yaşamını yitirmişti. 1919 yılının Ekiminde İstanbul'da veba görüldü. Şehrin Galata taraflarında beliren hastalık ardından bu mahal kordon altına alındı, başkentten ayrılanların seyahat izin belgesi almasıyla çıkışlarına izin verildi. 10 Şubat 1841 tarihinde çıkarılan Men-i Mürur Nizamnamesi ile ülke içinde yapılacak seyahat kurallar ile güvence altına alındı. Nizamnamede yer alan 5, 8 ve 9. maddeler yabancıların ülke içindeki dolaşımıyla ilgiliydi. Kara yoluyla gelecek olan ziyaretçiler gittikleri şehirlerde bulunan görevli memura elindeki izni imzalatmalıydı. Deniz yoluyla İstanbul'a gelenler ise elinde bulunan belgeleri Haliç'te gemide bekleyerek gelecek olan memura imzalatırdı. Yabancıların Osmanlı Devleti'ni ziyareti için bazı belgeler gerekli olsa da bu evrakın bir kanunla düzenlenmesi ilk kez 14 Şubat 1867'de Pasaport Odası Nizamnamesi ile yapıldı. Bu nizamnameye göre elinde seyahat izni bulunan yabancı, iznini kendi konsolosundan veya Osmanlı Devleti'nin elçi ve şehbenderlerine vize ettirmeliydi. Sultan II. Mahmud, İstanbul'un belediye işleri için İhtisap ağasını vazifelendirdi. Elinde mürur tezkeresi olmayanlar şehre giremeyecekti. Mürur tezkereleri herkesin kendi memleketinden alınacak ve bunlara İstanbul'a ne iş için geldikleri yazılacaktı. Rumeli'den gelenler Küçükçekmece'den, Anadolu'dan gelenler de Bostancıbaşı Köprüsünden ancak şehre girebilecekti. Şehrin iki uç hududu dışındaki yollardan şehre girenler mürur tezkereleri olsa da cezalandırılacaktı. Bizzat padişah tarafından verilen bu izinlerden birkaç örnek: ''Edirne mollasına, bostancıbaşısına ve Edirne'yle İstanbul arasındaki kadılara, kethüdalara ve yeniçeri zabitlerine emirdir: Köstendil sancağının Doblice kazasında yaşayan Ali adındaki kişi çocuksuz olarak ölmüş, mirası İstanbul sakinlerinden Halil'in annesi Ayşe'ye kalmış ve Ayşe vâris olduğunu ispatlayıp Ali'nin mallarıyla eşyalarını alıp satmak için iki adamıyla beraber Doblice'ye gitmişti. Oğlu Halil, saadetlerle dolu kapıma müracaat ederek annesinin dönüşte Edirne'ye vardığı sırada İstanbul'a yollanmadığını bildirip şehre girebilmesi için izin vermemi istedi. Yapılan soruşturmada Halil'in annesi Ayşe'nin İstanbul'un Mesihpaşa semti sakinlerinden olduğu, altı ay önce sözü edilen miras işi için iki adamıyla beraber Rumeli'nin Dobrice kazasına gittiği, sonra yeniden İstanbul'a dönmek istediği anlaşıldı. Mahalle imamı Hacı Osman oğlu Hafız Ahmed Efendi, müezzin Ali oğlu Hasan Çelebi, mahalle sakinlerinden Seyyid Cemaleddin oğlu Seyyid Mehmed Ağa, Ali oğlu Mahmud Çelebi ve Ali oğlu Mustafa da aynı şekilde bilgi verdiler. İstanbul Mahkemesi'nden Mehmed'in de bu konuda verdiği bir karar bulunmaktadır. Bu emir, bu yolda hareket etmeniz için yazıldı. Temmuz 1743'' ''Kocaeli yöneticilerine, İznik kadılarına, yeniçeri kumandanlarına ve iskele sorumlularına emirdir: İstanbul'da Azaplar mahallesi sakinlerinden Mehmed isimli kişi gelip annesi Ayşe'yle karısı Fatma'nın Allah'ın emriyle bir hastalığa uğradıklarını ve Kocaeli'deki ''Dağ Hamamı'' denilen yere gidip gelmek için benden izin aldıkları halde dönüşleri sırasında İzmit'te durdurulduklarını söyledi. Mehmed'in İstanbul'da Azaplar civarında Elvanz*ade mahallesi sakinlerinden olan annesi Mustafa kızı Ayşe'yle karısı Mehmed kızı Fatma hakkında yapılan tahkikatta, bundan dört ay önce hamama gittikleri ve mahallelerine dönmek istedikleri anlaşıldı. Müezzin Abdullah Halife ile mahalle sakinlerinden hamamcı Hasan oğlu Mahmud Ağa, Hüseyin oğlu bakkal Hacı Mustafa, Mehmed oğlu hasırcı Mehmed Çelebi, Hacı Mustafa ve Osman oğlu turşucu Hasan Beşe de bu şekilde ifade verdiler. İstanbul Mahkemesi'nden Abdullah da bir karar çıkarttı ve bu emir, sözkonusu karar uyarınca İstanbul'a dönmelerine engel olunmaması için yazıldı. Aralık 1750'' Kayıtlı Mürûr Tezkeresi belgelerine göre İbrahim adlı bir kişi, kayınvalidesinin Mısır'dan İstanbul'a dönebilmesine yönelik bir dilekçe yazdı. Dilekçede Ayşe Hanımın 20 sene Kasımpaşa'da oturduğunu 1851-1852'den beri İskenderiye'de oturmakta olduğunu, yeniden İstanbul'a gelmek istediği ancak izin verilmediği, kızının İstanbul'da oturmasından dolayı İstanbul'a gelmesinin uygun olacağı, kendisinin İstanbul'a dönmesi için Mısır valisine hitaben emir yazılması istenmektedir. Bir arşiv belgesine göre Hüseyin ve eşi Şerife Safiye, kızları Hatice Münife için dilekçe vermişlerdi. Hüseyin ve Şerife Safiye, Divriği kazasına giden kızlarının İstanbul'a dönmesi için izin istemekteydi. Belgeye göre Hatice Münife, 'Kapan-ı Dakîk' (Unkapanı) tüccarından İsmail ile evliydi. Karı-koca 'hava değişimi' için birlikte Divriği'ye gitti. Fakat İsmail, eşi Hatice Münife'yi küçük çocuğuyla beraber bahsi geçen yerde bırakıp İstanbul'a döndü. Bu sebeple anne baba, kızlarının başkalarının kapılarında perişan bir halde kaldığını söyleyip geri dönülmesine müsaade edilmesini istiyordu.

Osmanlı topraklarında seyahat etmek için verilen özel izin; Mürur tezkiresi

MÜRUR TEZKİRESİ NEDİR?