Turgut Cansever'in en önemli projesi: Beyazıt Meydanı

🔸 1920 yılında Antalya'da dünyaya gelen Turgut Cansever 2009 yılında hayata gözlerini yumarken, arkasında yıllarca konuşulacak bir felsefeyi ve yeni bir yaklaşımın simgesi olacak onlarca eşsiz yapıyı bırakmıştı. Türkiye'nin mimarlık gündemini inşa etme fırsatı bulduğu yapılar 20'yi geçmese de her inşa ettiği yapıyı düşünsel ve maddi boyutlarıyla yeniden güncellemişti. 🔸 Erken dönem yapılarından olan Adana Kadirli Karatepe Açık Hava Müzesi, İstanbul Büyükada Anadolu Kulübü Oteli, mimari unsurları bakımından önemli bir söz söylemekte, Ankara Türk Tarih Kurumu ile bu söz hem derinleşmekte hem de şehrin içine kadar girmekteydi. Kubbeyi yere koymayan mimar: Turgut Cansever 🔸 Turgut Cansever İstanbul'un farklı muhitlerinde Sadullah Paşa Yalısı'ndan başlayarak yedi tekil ev restorasyonuna imza attı. Bunlar; Çürüksulu Yalısı ya da Muharrem Nuri Birgi Evi Restorasyonu, Tollu Evi Restorasyonu, Caner - Zerrin Şaka Evi Restorasyonu, Güner - Haydar Akın Evi Restorasyonu, Hadi Bey Yalısı Restitüsyonu ve Restorasyonu , Recep Sefer Evi Restorasyonu'dur. 🔸 Cansever için restorasyon sadece maddi ve teknik bir mesele değildi. O bütün bu yapılarda, 'restorasyon' ile 'yeni' eser arasında, yaklaşım bakımından fark gözetmez, her iki durumda da eserlerini, geçmiş - bugün - gelecek arasındaki iletişimle, süreç bilgisiyle idrak ve inşa ederdi. Turgut Cansever'e göre 'İslam'da Şehir ve Mimari' 🔸 İlk mimari uygulama işi olan Sadullah Paşa Yalısı restorasyonu için Turgut Cansever şu sözleri söylemişti: 'İnsanın bütün dünyaya açık olma hakkına ait asli İslâmî inancına tekabül eden Türk ev planı şemasının en gelişmiş biçimini tekrar vücuda getirmiş olduk. Sadullah Paşa Yalısı tarihte oluşturulmuş bir çözümün, gerçek büyük güzelliğini bana hissetme imkânı verdi.' 🔸 Bundan 21 yıl sonra gerçekleştirdiği ve Ağahan Mimarlık Ödülü aldığı Bodrum'daki Ahmet Ertegün Evi restorasyonunda ise mimarlıkta maddenin üzerine düşünmek birinci meselesiydi. Bir restorasyondan öte mekanın ve maddenin yeniden kuruluşu, bahçeyle bütünleşen iç mekanlar ve dış yüzeydeki beyaza boyalı kabarık görüntü Bodrum koyunda bir tül etkisi oluşturan tezyin ögesiydi. Müslüman coğrafyalardan dünyaya yayılan İslam mimarisi 🔸 1958 ve 1961 yılları arasında çalıştığı, farklı projelerinde kullandığı estetik ve manevi unsurların birçoğunu içerisinde barındıran bir proje olarak, Turgut Cansever'in Beyazıt Meydanı Yayalaştırma ve Düzenleme Projesi onun en önemli projesiydi. Bu proje özellikle dört açıdan büyük bir önem teşkil ediyordu. 🔸 Birincisi; Cansever'in bir fikir olarak 'mekana' yüklediği anlamı ve bu yöndeki çözümlemelerini en iyi yansıtan projesiydi. 🔸 Cansever Beyazıt Meydanı ile ilgili birçok yazı ve rapor kaleme almış, konuşmalar yapmıştı. 1991'de, 71 yaşında iken yaptığı bir söyleşide konuşan mimar da; 1961'de, 41 yaşında iken belediyedeki bir tetkik toplantısında konuşan mimar da aynı kişiydi. 🔸 Bu 40 yıllık zaman diliminde Cansever'in Beyazıt Meydanı söylemi de eylemi de değişmemişti. Yani onun söylemi ile eylemi arasındaki tutarlılığı zamansal olarak da görebilmek mümkündü. İslam mimarisinin Avrupa'daki izleri 🔸 Turgut Cansever, 1961 yılındaki 'Beyazıt Meydanı Projelerini Tetkik Toplantısı Zabtı'nda meydanı şöyle tanımlıyordu: 'Beyazıt Meydanı'nın hakiki hüviyeti fetihten sonra bugünkü Üniversitenin bulunduğu yerde Fatih'in ilk sarayını ve saray surunu inşa etmesi ve II. Beyazıt devrinde cami, medrese ve hamamdan müteşekkil külliyenin inşası ile vücut bulmuştur. Bu şehir parçası, Bizans kültür çağı içinde Boğa (Taurus) Forumu ismi altında şehrin çok mühim bir buluşma yeri idi. Fatih'in Eski Sarayı inşa ettirmesiyle ve Beyazıt külliyesinin ilavesiyle ortaya çıkan meydan, bütün tarih boyunca mühim bir kültür hareketi merkezi hüviyetine sahip olmuştur (...) Sanat eserleriyle çevrili meydanın tarih ve kültür kıymetlerine yabancı kalan ve bir Versailles taklidi aks yaratmak hevesiyle inşa edilen Bâb-ı Seraskerî tesislerinin, meydanı bugüne kadar içinden çıkılamayan tezatlara düşürdüğü görülmektedir. Bu tezat cami, medrese, imâret istikametleriyle Bâb-ı Seraskerî aksının çatışmasından doğmaktadır. Projemizde bu ikiliği bertaraf etmek ve böylece sanat ve kültürün insanca yaşandığı bir çevre tasarlamak ana gâye olmaktadır.' 🔸 İlgili değerlendirme heyetinin karşısında projeyi bu şekilde açıklayan Cansever, o yıllarda 'Versailles taklidi aks yaratma' olarak ifade ettiği, mekana yansıyan bu dünya görüşü farkını 90'lı yıllarda daha fazla açıklamış ve bir bütüncül söyleme dönüştürmüştü. Avrupa'nın 'Gotik' eserlerine ilham veren İslam mimarisi 🔸 Turgut Cansever aslında mekana yüklediği anlam eserlerinde ifade ettiği şu cümlelerinde saklıydı: 'Esasında İslâm inancında mekân ve zaman kategorileri -Allah haricinde- her şeyi taşıyan, birbirine bağlı iki temel kategori. Dolayısıyla hareket de çok önemli bir faktör. Hareket esnasında varlığın fark edilmesi esas. Varlığın, Rönesans'ta olduğu gibi bir noktadan bakıp o noktadan görülen yüzü ile tamamen anlaşılacağı hususundaki kanaate tam karşıt bir kanaat. Var olan her şeyin hareket eden göz tarafından bütün veçheleriyle görülerek idrak edilebileceği inancı var.' 🔸 Yine Cansever temel düşünce ve açıklama biçimini Beyazıt Meydanı üzerinden şöyle açıklıyordu: 'Bir İslâm mekânında ilgilenilecek konu, ... o mekânın biçimi değil, o sonsuz mekân içindeki mimari unsurların çeşitli özellikleri, mesafe ve yönleri, bunların içinde ve dışında insanın kendisini nasıl algıladığı, nasıl hareket ettiğidir... İslâm dünyasında bir 'yer', ancak tarihî bütünlük içinde ve fizikî çevrenin bütünüyle beraber vardır. 'Yer' belirleyen, yerin çevresinde ve içinde, insan tarafından vücuda getirilmiş yapılar, Rönesans dönemi yapılarında olduğu gibi tek cepheleriyle değil, tüm cepheleriyle, yukarıdan aşağı, aşağıdan yukarı ve içlerinden görülerek anlaşılabilir. Beyazıt Meydanı, fiziki mekân düzeyinde çevresi ve içindeki yapılarla var olmaktadır. Fiziki açıdan bir inceleme yapmak çevredeki yapıların içinde ve dışında hareket eden insandan yola çıkarak mümkün olabilir. Yürüyen insanın yaşamı yürüme eylemi boyunca karşılaştığı olaylar dizisinin bir bütünlüğüdür. Bu bütünlük içinde durduğu noktalar ayrı önem taşır. Meydana varan insanın cami ve diğer yapısal unsurları, bir süre önce yaşadığı anların zemini üzerinde idrak edeceğini düşünerek, incelememizi buna göre yapmamız gerekir.' Bilgi notu: 🔸 Turgut Cansever'in Beyazıt Meydanı Yayalaştırma ve Düzenleme Projesi'nde birincil ve en önemli kararı; meydanın taşıt trafiğinden arındırılması ve mutlak yayalaştırılmasıydı. Bu karar, henüz motorlu taşıt ve ona uygun yollarla yeni yeni tanışan bir ülke için çok erken bir tavırdı. Hatta Türkiye'deki yayalaştırma kararları ve çalışmalarının öncülerindendi. 🔸 Vefa Bakırcılar Çarşısı ulaşım bağlantısı için taşıt yolunun alt geçit olarak düzenlenmesi yukarıda bahsedilen 'mutlak yayalaştırma' için gerekli bir karar olarak göze çarpmaktadır. Toprağın çocuğu mimar: Hassan Fathy 🔸 Ana meydan yüksekliğinin Beyazıt Cami ve Beyazıt Medresesi'nin giriş kapılarının yüksekliğine göre belirlenmesi ve tasarımın bütünüyle kıble yönünü esas alarak oluşturulması diğer önemli kararlardı. Harbiye Nezareti Kapısı'nın kıble aksına göre 45 derece dönük konumu önünde oluşturulan, cami aksına paralel set ile düzenlenmişti. 🔸 Cansever Tanzimat'tan sonra İstanbul'un dönüştürülmesini anlatırken Beyazıt Meydanı'ndaki yön meselesine dikkat çekmekte ve meseleyi şu şekilde özetlemekteydi: 'Beyazıt Meydanı'nda cereyan Harbiye Nezareti aksı, kıble aksına 45 derece dönük olarak meydana getirilmesidir. 19. asır başlarından 1870'lere, 80'lere kadar tamamen bir sivil toplum yaşama alanı olan, uçlarından her tarafa açık, içerisinde Beyazıt Cami'nin, Eski Saray surunun, çevresinde evlerin ve büyük ağaçların tektonikler olarak bezediği Beyazıt Meydanı yerine, Harbiye Nezareti aksından çıkıldığı zaman iki tarafına ağaçlar dikilmiş iptidaî yol, bulvar imajıyla meydanın tahrip edilmesi, Reşid Paşa türbesinin kıble istikametine 45 derece dönük olarak konulması vs. İstanbul'u meydana getiren büyük erdemi külliyen reddetme iradesinin ifadesi olarak ortaya çıkıyor.' Kur'an-ı Kerim rehberliğinde şehir – kent ayrımı 🔸 Cansever'e göre İstanbul Üniversitesi giriş kapısı önündeki meydan, cami, Ordu Caddesi doğrultusundaki deniz manzarası gibi çok yönlü perspektifler sunan bir seyir alanı üzerinde önemle durmak gerekliydi . Bu alanı 'sonsuzluğa bakan düzlem' olarak düzenleme fikri ve uygulaması meydan tasarımındaki 'olağan ve derinlikli' kurgulardan biriydi. 🔸 Oluşturulan düzlemin ağaçlarla donatılarak bir 'yeşil set' haline getirilmesi kararı ise ayrıca önem taşımaktaydı. Hem meydanın ağaç varlığını çoğaltma hem de üniversite bahçesindeki yeşilliğin, ağaçların meydana taşma fikri bugünkü başka 'meydan' düzenlemeleriyle kıyaslandığında epeyce fazla şey söylüyordu. Meydan ağaçtan arındırılmış sert zemin düzenlemesi olmaktan çıkıp, tabiatın daha fazla içeriye alındığı bir niteliği haiz hale getirilmişti. Bir medeniyetin kökü olarak Türk evi 🔸 Bu düzlemden meydana doğru akan altıgen, tuğla - taş malzemeyle oluşturulmuş merdivenler bu sonsuz düzlemdeki manzaraya nazar etmiş insanları sakince meydana indirmekteydi. Bu altıgen olan merdivenlerin en önemli özelliği tıpkı 'sonsuz düzlemde' olduğu gibi 'birçok yöne doğru hareket imkanı' sunuyor olmasıydı. 🔸 Turgut Cansever; bir 'düzlem' tasarlarken de, 'merdiven' tasarlarken de, 'rampa', 'setler' gibi unsurları ele alırken de meseleye sadece maddi unsurlar yönünden bakmaz, maddi olanın hakkını vermekle birlikte her unsurun tek başına mekana anlam katan hususiyetleri olduğunu da bize sürekli hatırlatır. Osmanlı Türk mimarisini karanlıktan çıkaran ışık: Ekrem Hakkı Ayverdi 🔸Cansever meydanın nasıl hayat bulacağına dair çeşitli eskizler yapmıştı. 1960'lardan vefat tarihi olan 2009'a kadar Beyazıt Meydanı'nda sürekli gözlemler yapan Cansever, insanların meydanı kullanma biçimlerini gördükçe heyecanlanıyor ve onların hayatına değen bir projeyi yapabilmiş olmaktan mesud oluyordu. Mimar Sinan'ın İstanbul'a armağan ettiği medreseler 🔸Cansever'in projesi uzun yıllar gereksiz tartışmalara sahne olunarak tamamen uygulamadan vazgeçilmiş, sadece bazı noktalarda projenin uygulamasına gidilmiştir. Ne yazık ki Beyazıt Meydanı üzerine tonlarca beton dökülmüş vaziyette beklemektedir. 🔸 Cumhuriyet tarihinde mimarideki 'ustalığı' konusunda tereddüt olmayan bir tasarımcının, Turgut Cansever'in işi korunması gereken bir durum olarak görülmelidir. Projenin uygulanmış noktalarından çekilmiş fotoğraflar şehrin hafıza mekanları olarak her şeyi daha kolay anlatabilmektedir. Kadim kültürün zinde mirası: İstanbul mimarisi