İslam mimarisine has motif: Mukarnas

MUKARNAS 🔸 Tuğla, taş, alçı, mermer, ahşap ve çini gibi birçok malzeme üzerine işlenebilen mukarnaslar, zengin geometrik tasarımların üç boyutlu formlarıdır. Yapımında kullanılan malzemelerin çeşitlilği sayesinde İslam coğrafyasının birçok noktasında yaygınlık kazanır. 🔸 Kültürel çeşitliliğin doğal bir sonucu olarak biçimlerinde bölgeden bölgeye farklılıklara rastlanır. Bu değişiklikler zamanla belirginleşerek yerel üsluplar haline gelir. Örneğin kimi bölgelerde eğimli biçimi tercih edilirken kimi bölgelerde kavisli biçimi ön plandadır. (X) Sanatın İslam ile buluşması 🔸 Mukarnaslar, mimaride iki amaca hizmet eder. Bunlardan ilki yüzeyler arası geçişi kolaylaştırması diğeri ise olabildiğince estetik görünmesidir. Böylece hem sanatsal hem de işlevsel eleman haline gelir. Bu iki işlevi aynı anda üstlenmesi sebebiyle mukarnas, tarih boyunca İslam mimarisinde sıkça tercih edilir. 🔸 Muhtelif motiflerle bezenen mukarnasların neredeyse her detayı manevi dünyaya dair bir ip ucu barındırır. Doğada prototipine rastlanmayan bu geometrik kompozisyonlar insanın soyut yönüne de hitap eder. Böylece muhatabına görsel bir şölen sunarken aynı zamanda onu düşünmeye de teşvik eder. Bu nedenle İslam aleminde benimsenen bir mimari unsurdur. 🔸 Müslüman mimarlar, mukarnasları o kadar sık kullanır ki bu bezeme biçimi İslam ile bağdaşır. Yapı üzerinde herhangi bir yazı veya işaret bulunmasa dahi yalnızca mukarnasın işlenmiş olması bu yapının İslami bir esere tekabül ettiği yönünde ipuçları verir. (X) İslam sanatları kimden etkilendi? MANDALALARLA OLAN BENZERLİĞİ 🔸 Geometrik tasarımların soyut anlamlarla olan ilişkisini diğer dinlerde de görmek mümkündür. Budizm ve Hinduizm gibi Hindistan kökenli hurafe inançlarda evreni temsil ettiği düşünülen mandalalar bunun en çarpıcı örneklerindendir. 🔸 Özellikle meditasyon yaparken öznenin mistik yönünün tetiklenmesi için kullanılır. İnsanı derin düşüncelere yönelten bir araç olan mandalalar, muhtelif şekiller kullanılarak belli bir düzene göre renklendirilir. Çoğunlukla daire veya kare formlarındadır. KULLANILDIĞI YERLER 🔸 Mukarnaslar, kubbe, minare şerefesi, çeşme, mezarlık, taçkapı, kemer, saray, han gibi hemen her mimari yapıya kolaylıkla işlenebilir. Özellikle taç kapıların üzerinde yer alan kavsaralarda bu eşsiz motifi görmek mümkündür. Muazzam inceliklerle donatılan kavsaraların mukarnasla olan kompozisyonu İslam sanat güzelliğinin somut bir örneğidir. 🔸 Mukarnasın en sık görüldüğü yerlerden bir diğeri ise minarelerin şerefe kısımlarıdır. Şerefelerin altında bulunan yüksekçe çıkıntılar mukarnas ile bezenerek minareye ahenkli bir görünüm kazandırır. (X) Kavsara nedir? MUKARNASIN İLK ÖRNEKLERİ 🔸 Bezeme biçiminin, insanlık tarihi boyunca ilk nerede kullanıldığı ile ilgili iki temel görüş mevcuttur. Rivayete göre günümüze ulaşan en erken örneğinin 11. yüzyılda yapıldığı tahmin edilir. Bu, Bedr el- Cemali'nin kabrinin bulunduğu Cuyuşi Camii'nin minaresidir. 🔸 Diğer bir rivayete göre ise mukarnasın ilk örneklerine Nişabur'da bulunan 9. ve 10. yüzyıldan kaldığı düşünülen birkaç yapıda rastlanır. Her iki durumu da göz önünde bulundurduğumuzda, mukarnas yaklaşık 10. yüzyılda kullanımına başlar ve hızla tüm İslam alemine yayılır. MUKARNAS TÜRLERİ 🔸 İslam coğrafyasındaki yolculuğu ve gelişimi gözlemlendiğinde Mısır, İran ve Irak bölgesinde doğup çeşit çeşit kültürlerden beslenerek yayıldığı görülür. Bu süreçte farklı biçimleriyle göze çarpan mukarnasları, kavisli, düz, eğimli ve Osmanlı tarzı olmak üzere dört ana başlık altında incelemek mümkündür. 🔸 Kimi yörelerde yalnızca tek tip kimi yörelerde ise birden çok tür mukarnas kullanılır. Buna ek olarak bazı bölgelerde birkaç tipinin kombine edilerek ortak bir zemine işlendiği görülür. Aynı tarzın farklı yerlerde değişik nüanslarla özelleştirilerek kullanıldığı da olur. (X) Tarihin en büyük camisi Samerra KAVİSLİ MUKARNAS 🔸 Biçim olarak en sık kullanılan kavisli mukarnastır. Bu biçim, tavan ve duvarı birbirine bağlarken dairesel bir yüzey oluşturarak yumuşak bir geçiş sağlar. 🔸 Yaygın olduğu bölgelerdeki üslup farkları sebebiyle ikiye ayrılır. İran, Anadolu, Irak ve Suriye'de kullanılanlara doğu kavisli, Endülüs ve Fas bölgesinde görülenlere ise Batı kavisli mukarnas denir. Türkiye'de ise Bursa Demirtaş Paşa Camii, İznik Yeşil Camii, Bursa Ulu Camii ve Edirne Eski Camii'nde kavisli mukarnas biçimi kullanılır. EĞİMLİ MUKARNAS 🔸 En yaygın türlerinden bir diğeri de eğimli mukarnastır. Tavan ve duvar arasında üçgen görünümü sunarak keskin bir geçiş sağlar. Kahire'de bulunan Akmar Camii ve Nişabur'daki birkaç yapıda yer alan mukarnaslar eğimli türün ilk örneklerinden sayılır. 🔸 Özellikle Bursa'da bulunan Yeşil Türbe, İznik Nilüfer Hatun İmareti ve İznik Yeşil Camii'de eğimli mukarnas biçimine rastlamak mümkündür. (X) Çiniyle bezeli cami: Gökmedrese DÜZ MUKARNAS 🔸 Diğer türlerine kıyasla daha sade bir görünüşe sahip olan düz mukarnasların yapımı açısından da daha kolay olduğunu söylemek mümkündür. Tavan ve duvar arasında doksan derecelik bir açıyla köşeli geçiş sağlanır. 🔸 Eğimli türde olduğu gibi düz mukarnas örnekleri Bursa'da yer alan Ulu Camii, Hüdavendigar Camii ve Hacı Ali Camii'nde bulunur. OSMANLI MUKARNASI 🔸 Osmanlı mimarları, diğer İslam Devletleri'nden aldıkları mirası yeniden yorumlayarak özgün ürünler ortaya çıkarırlar. Mukarnas bezemelerinde de bu anlayıştan hareketle temel biçimlerini geliştirerek ileriye taşırlar. Bu nedenle Osmanlı, mukarnasın en gelişmiş örneklerinin görüldüğü İslam Devleti'dir. 🔸 Yıldız, çiçek, istiridye gibi şekiller örnek alınarak yeni tipler geliştirilir. Böylece Osmanlı mukarnasları daha karmaşık ve incelikli detaylardan oluşan bezemeler haline gelmiştir. Bunun sonucu olarak diğer mukarnas türlerine nispetle sanatsal değeri oldukça yüksektir. (X) Türkistan'ın gözbebeği 10 cami