Peygamberimiz nasıl hutbe okurdu? Kılıçla hutbe geleneği nasıl başladı?

Hutbe, 'bir topluluk karşısında yapılan etkileyici konuşma' anlamına gelir. Temel amacı, bir topluluğa nasihat amaçlı hitap etmektir. Hutbe ile Peygamberimizin devrinden itibaren Müslümanlar, dini ve toplumu ilgilendiren olaylar hakkında haberdar edilir ve onlara nasihatlerde bulunulurdu. Hutbe, Allah'a hamd etmeyi ve O'nu layık olduğu şekilde övmeyi, Müslümanlara vaaz ve nasihat vermeyi ifade eder. Müslümanların yüreklerini İslam inancıyla doldurmak, onları eğitmek, iyilik ve güzelliğe yöneltip kötülüklerden vazgeçirmek için çok önemli bir vasıtadır. Peygamber Efendimizin İslam tarihindeki ilk Cuma hutbesi Konuşmayı yapan kimseye hatip denir. Hutbe, Allah kelamının yaygınlaşmasında, İslam geleneğinin geniş kitlelere ulaşmasında etkili vasıtalardan biriydi. Peygamber Efendimiz (sav), birçok hadisinde Cuma günü ve namazının öneminden bahsetti. Bu hadislerde Hz. Peygamber, üzerine güneş doğan en hayırlı günün Cuma olduğunu buyurdu. O güne has bir ibadet olan Cuma namazının farzlarından biri de hutbedir. Bazı âlimlere göre Cuma suresinin 'Ey iman edenler! Cuma günü namaza çağırıldığı (ezan okunduğu) zaman, hemen Allah'ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın. Eğer bilmiş olsanız, elbette bu, sizin için daha hayırlıdır.' ayet-i kerimesinde geçen 'Allah'ı zikir' ifadesi ile hutbe kastedilir. Bu durumda ise 'hutbeyi dinlemeye koşun' anlamı ortaya çıkar. Allah Resûlü (sav)'nün bildirdiğine göre, Cuma namazına gelenlerin sevaplarını yazmakla görevli melekler, imam hutbeye çıkınca sevap yazmayı bırakarak zikri (hutbeyi) dinlemeye başlarlar.(Buhârî, Cum'a, 31; Müslim, Cum'a, 24) Bu hadis, hutbenin Cuma namazı içerisindeki anlam ve önemini açıkça ortaya koyar. Cuma ve bayram namazlarının bir bölümü olan hutbenin birtakım temel prensipleri bulunurdu. Bu kurallar, Peygamber Efendimizin (sav) uygulamaları çerçevesinde oluştu. Hutbenin topluluk karşısında yüksek bir yerde ve irticalen irad edilmesi, kısa ve öz olması, nasihat içermesi, hatibin sesini alçaltıp yükseltmesi, jest ve mimiklerini kullanması, uygun bir kıyafet giymesi ve elinde yay, değnek veya kılıç bulunması bunun neticesidir. Peygamber Efendimizin (sav) Cuma ve bayram günleri için saklayıp giydiği özel elbiseler bulunurdu. Cabir b. Abdullah'ın anlattığına göre: 'Rasûlullah Cuma ve bayramlarda kırmızı cübbesini giyerlerdi.' Hutbenin konusunda göre sesini alçaltıp yükseltirdi. Gerektiğinde sesini daha iyi duyurabilmek için ayağa kalkar, bir bineğin, kayanın, kütüğün veya minberin üzerinde insanlara hitap ederdi. Peygamberimiz (sav) hutbelerini ağaç, kütük gibi yüksekçe bir yere çıkıp yapardı. Bu hitabetin gücünü artıran bir uygulamaydı. Sonraki dönemlerde minberin yapılmasıyla hutbeler burada irad edildi. Allah Resulü, hutbesini okuyacağı vakit, minber yapılmadan önce eline yay ya da baston alırdı. Bundan dolayı fıkıh âlimleri, hatibin elindeki bu tür şeylere dayanarak hutbe irad etmesi sünnet olduğunu kabul eder. Hanefî âlimleri ise yalnız savaş yoluyla fethedilen ülkelerde İslam'ın gücüne imada bulunmak üzere kılıca dayanılarak hutbe okunmasını uygun görmüşlerdi. Bundan dolayı Müslüman beldelerde kılıçla hutbe geleneği başladı. İslam hukukuna göre kılıç hakkı, savaşarak ele geçirilen topraklardan hukukun izin verdiği tasarruflardı. Bunların başında o şehrin en büyük ibadethanesinin olarak camiye çevrilmesi gelir. Harp ile fethedilen şehirlerde birtakım kaideler uygulanırdı. Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci 'Ayasofya, Artık Müze Değil!' isimli yazısında bu durumu şöyle açıklar: 'Bir yer harp ile fethedilmişse, burada düşmana ait menkul ve gayrimenkul her şey ve esirler ganimet olur. Bunun beşte biri devlete, bunun da beşte biri hükümdara aittir. Hükümdar, bunlardan hissesine düşenleri bizzat seçmek hakkına da sahiptir. Bu Kur'an ayetiyle ve Peygamber'in sünnetiyle sabit bir iç hukuk kaidesidir.' Aman istemesi halinde yani şehrin kılıç çekilmeden teslim olması ile alındıysa kılıç hakkı uygulanmazdı. Bu beldelerde hatib Cuma hutbelerine elinde Kur'an-ı Kerim ile çıkardı. Hz. Ömer döneminde Kudüs, sulh ile fethedildiği için Kıyamet Kilisesi'nde namaz kılmayı reddetmişti. Cuma hutbesinin şartları Fethedilen bölgedeki kiliseler yıkılmazdı ama mevcut durumu hakkında hükmü padişah verirdi. İsterse kilise olarak bırakabileceği gibi hepsini camiye de çevirebilirdi. Bu harp hukukunun neticesidir. Tarihçi Murat Bardakçı, 'Kılıç Hakkı' adlı yazısında bunun eski hukukun verdiği bir hak olduğunu belirtir: 'İslam hukukunun şimdi geçerli olup olmamasıyla yahut güçlünün istediği gibi hareket etmesi ile alâkası yoktur. Kılıç hakkı hukukî bir konudur, eski hukukun verdiği bir haktır ve bu hakkın eski hukuk bugün var olmadığı için devam etmediğini düşünmek ile temeli yine eski hukuka dayanan müesseselerin, meselâ Fatih'in yahut Bezmiâlem Sultan'ın vakıflarının geçersiz olduğunu iddia etmek, kazanılmış hakları iptale kalkışmak ve geçmişe yönelik kanun çıkartmak arasında fark yoktur.' Hutbede kılıç taşımak birtakım mesajlar ihtiva ederdi. Kılıcın hangi elde olduğu dahi özel bir anlam içerirdi. Sağ ele alınan kılıç, 'kullanma' niyetini ortaya koyarak düşmana korku vermeyi amaçlıyordu. Hutbelerde sol ele alınan kılıcı dosta güven verme anlamına gelirdi. Hutbenin kılıç ile irad edilmesi, şehrin harp neticesinde kazanıldığını, hatibin konuşma hakkı ve hürriyeti bulunduğunu aynı zamanda kuvvet ve kudreti sahibi olduğuna işaret ederdi. Hutbede kılıç geleneği anlamda hürriyet, istiklal ve güç sahibi olmanın sembolüdür. Bununla her türlü sosyal hakka sahip olduğu gösterilir. İstanbul'un fethinden sonra cami hüviyeti kazanan Ayasofya'da kılıç hakkından dolayı hutbeler, 481 yıl boyunca bu geleneğe uygun şekilde irad edildi. Fethedilen diğer bütün topraklarda da bu gelenek uygulanırdı. Aynı zamanda fetih camilerinin minberine iki yeşil sancak asılır ve minberin sağ giriş tarafına üç hilalli kılıç konurdu. Hilaller Avrupa, Asya ve Afrika'yı, yeşil sancak ise hilafetin ve İslam hakimiyetini temsil ederdi. İslam dünyasında hiçbir camiye nasip Kılıçla hutbenin bir diğer manası ise şehzadelerin tahta çıkma töreni ve kılıç kuşanma merasimlerine atıftır. Sultanların kılıç kuşandığı ulu camilerde hutbeler kılıçla verilirdi. Kılıç kuşanma bir saltanat geleneğiydi. Osmanlı'da kılıç kuşanma merasimleri hükümdarlığın ilan edildiği törenlerdi. Bu âdetin kesin tarihi belli olmasa da Peygamber Efendimizin savaşlarda kılıç kuşandığı bilinirdi. Bu geleneğin günümüzde de devam etmektedir. Beyazıt Camisi'nde Edirne'deki Eski (Ulu) Camii'nde 600 yıldır, Bandırma Edincik'teki Emir Sultan Camii'nde 612 yıldır, Kastamonu'daki Atabeygazi Camii'nde 737 yıldır, Çanakkale'nin Gelibolu ilçesindeki Gazi Süleyman Paşa Camii'nde 700 yıldır devam ediyor. Asıl hüviyetine geri döndürülen Ayasofya Camisi'nde de kılınan ilk Cuma namazında Diyanet İşleri Başkanı'nın elinde kılıçla hutbe irad etti. Cumhuriyet dönemine dek Ayasofya Camisi'nde hutbeye 481 yıl hiç kesintiye uğramadan kılıçla çıkıldı. Bu gelenek, Ayasofya'nın asıl hüviyetine geri dönmesiyle tekrar uygulandı. Osmanlı mirası hutbede kılıç geleneği hangi camilerde devam ediyor?

Peygamberimiz nasıl hutbe okurdu? Kılıçla hutbe geleneği nasıl başladı?

Hutbe nedir?