Memluk sanatının simgelerinden Sultan Hasan Külliyesi

◼ Müslüman bir Türk devleti olan Memlûklar, Eyyûbî Devleti'nin yıkılışının ardından Osmanlı'nın Mısır'ı fethetmesi arasında geçen üç yüzyıllık sürede Mısır ve Suriye'de varlığını sürdürmüştir. ◼ Memlûklar, mimari yapılarında Anadolu Türk mimarisi, Büyük Selçuklu, Zengi mimarisi ve Türkistan'da sıkça rastlanan yüksek kasnaklı kubbe mimarisinden esinlenmişlerdir. Temelde Türk mimarisinin geleneklerine bağlı kalarak özgün bir üslup geliştirmişlerdir. Memluklar'ın özgün üsluptaki yapılarından biri de Sultan Hasan Külliyesi'dir. *Zengiler kimdir? 12. - 13. yüzyıllarda Mezopotamya ve Suriye'de varlığını sürdürmüş Türk devletidir. İlk hükümdarı İmadeddin Zengi'dir. OSMANLI'NIN KAYIP ESERİ: SARRAF İSKENDER PAŞA MESCİDİ ◼ Sultan Hasan Külliyesi; cami, medrese ve türbeden oluşur. Kahire Mehmed Ali Meydanı'nda yer alan yapının inşası 1356 yılında başlayıp 1363 yılında tamamlanmıştır. ◼ Yapının büyük kısmı Sultan Hasan hayattayken tamamlandığı için vakfiyesi 1359 yılına aittir. 1361 yılında sultanın vefat edişiyle yarım kalan çalışmalar Sadeddin Beşir el-Camedar tarafından 1363 yılında tamamlanmıştır. *Sultan Hasan kimdir? Nâsır Muhammed b. Kalavun'un oğlu olan Sultan Hasan, babasının devrinde elde edilen istikrarı tekrar tesis etmiş, devleti birçok alanda ileriye götürmüştür. Bundan dolayı dönemin tarihçileri tarafından pekçok yönden babası Nâsır Muhammed'e benzetilmiştir. 1347 ve 1361 yılları arasında iki kez tahta çıkan Sultan Hasan, aldığı ekonomik kararlar ve mimari-kültür faaliyetleriyle öne çıkan bir hükümdardır. ◼ Anıtsal ölçülerde inşa edilmiş olan yapı, kaleye benzer şekilde planlanmıştır. Yapının planlanışında dört mezhebin öğretilerine dair eğitim verme arzusu etkili olmuştur. ◼ Yapı, dört minareli olarak tasarlanmış fakat külliyenin kapısındaki minarelerden birinin inşa çalışmalarının tamamlanmasına yakın bir zamanda yıkılması sebebiyle ana projeden vazgeçilmiştir. Minarenin yıkılışı, medresede eğitim alan 300 yetim öğrencinin ölümüne neden olmuştur. ◼ Kahire halkını büyük bir hüzne boğan bu üzücü olaydan 33 gün sonra Sultan Hasan öldürülmüştür. Yapının minarelerinden biri de 1660 yılında yıkılmıştır ve yerine İbrahim Paşa 1661 yılında yeni bir minare inşa ettirmiştir. MERKEZİ MEKAN ANLAYIŞIYLA İNŞA EDİLEN İLK CAMİ: TALHATAN BABA CAMİİ ◼ Yaşanan ayaklanma ve çatışmalar neticesinde büyük oranda zarar gören binanın türbe kısmının ahşap kubbesi 1661 yılında yıkılmıştır. Günümüzde kubbe Osmanlı zamanında yapılan onarım çalışmalarının eseridir. ◼ Yaşanan hasarın ardından uzun yıllar ibadete kapalı olan yapı, önemli bir onarımdan sonra 18. yüzyılda tekrar hizmete açılmıştır. Medrese olmanın yanı sıra Cuma namazları için bir cami hizmeti de verecek şekilde düzenlenmiştir. ◼ Eyvanların aralarındaki köşelerde bulunan medreselerin her biri kendi içlerinde merkezi bir avlu etrafında düzenlenmiştir. Medreseler, kıble yönünde birer eyvana sahiptir. Avlu etrafında bulunan dört katlı mekânlar da medreselerde eğitim gören talebeler ve diğer görevliler için ayrılmıştır. ◼ Medreselerin en genişi, ibadet alanı olarak faaliyet gösteren büyük kıble eyvanının sağında yer alır ve Hanefî mezhebine ayrılmıştır. Eyvanın solunda ikinci büyük medrese Şafiî mezhebine, avlunun diğer köşelerinde yer alan daha küçük medreseler Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine tahsis edilmiştir. *Eyvan nedir? Eyvan üstü tonozla örtülü, bir tarafı açık ve üç tarafı kapalı mimari bir ögedir. Osmanlı, Selçuklu ve İran mimarisinde sıklıkla kullanılır. İSLAM MİMARİSİNİN TACI CAMİLERİN BÖLÜMLERİ ◼ Ana binanın dışına taşan türbe kare planlıdır ve ibadet mekanının solunda bulunan bir külliyeye bağlanır. ◼ Türbe, 21 metre genişliğindeki kenarlarıyla kare planlıdır ve üzeri ahşap ile örtülüdür. Türbede Sultan Hasan'ın değil oğlu Şehâbeddin Ahmed'in mezarı bulunur. ◼ Külliyenin farklı bölümlerinde göze çarpan renkli mermer kaplamalarla düzenlenen süslemeler oldukça zengin bir görüntü teşkil eder. ◼ Bu bölümlerin dışında külliyenin en zengin süslemeleri kıble eyvanında yer alır. Kıble eyvanının üç tarafında stükodan yapılmış kitabe şeridi yer alır. *Stüko nedir? Alçı, sönmüş kireç, beyaz mermer tozu, yumurta akı, tutkal ve suyun karıştırılmasıyla oluşturulan bir tür sıvadır. İSLAM MİMARİSİNE HAS MOTİF: MUKARNAS ◼ Kitabe şeridi, Memluk süsleme üslubunu yansıtır. Kûfî yazıların zemininde bitki ve çiçek motifleri vardır. Buna benzer bir tezyinat Hanefi eyvanında da bulunur. ◼ Mermer süslemenin çokça kullanıldığı külliyenin renkli taşlarla süslü mihrabı ve minberi mermerdir. Bu süsleme, İslam ve Memluk sanatının en güzel örneklerindendir. *Tezyinat nedir? Süsleme, bezeme. ◼ Yapının kendine has, göz kamaştırıcı minaresi 84 metre uzunluğundadır. Sekizgen minare taş dolgu geometrik tezyinata sahiptir. ◼ Yapının portalının yanında bulunan çifte minareler, Erzurum ve Sivas'taki çifte minareli Anadolu Selçuklu medreselerine benzerliği ile dikkat çeker. *Portal nedir? Ana kapı. ÖZGÜN MİMARİ VE SÜSLEMELERİYLE ŞAM EMEVİYE CAMİİ ◼ Özgün yapısıyla dikkat çeken külliyenin bronz kapılarından bazılarını, 1416 senesinde Sultan el-Melikü'l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî kendi camisine nakleder. ◼ Bazı bölümler de bulunan bronz kapılar, Sultan Hasan devrinden kalmadır. Altın ve gümüş dolgularıyla göz dolduran süslemelere sahip bu kapılarda Sultan Hasan'ın ad ve unvanlarına rastlanır. ◼ Korumak maksadıyla camiden alınan cam kandil ve bronz şamdanlar, Kahire İslam Eserleri Müzesi'nde sergilenmektedir. *Şeyh el-Mahmûdî kimdir? Yaptığı hizmetlerle Memluk tarihçileri tarafından övgüyle bahsedilen Memluk sultanıdır.