Turgut Cansever’e göre “İslam’da Şehir ve Mimari”

'Ne isterseniz yapınız, her yaptığınız şey mutlaka inancınızın tam bir inikâsı (yansıması) olacaktır' şeklindeki Hadis-i Şerif'in dile getirdiği, inanç ile fiilin bütünlüğünden kaçınılamayacağı hakikati göz önünde tutulunca, sağlam temellere oturtulmamış tutarsız inançlara tekabül eden üslûbun da tutarsızlıklardan kurtulamayacağı görülür.' Turgut Cansever Müslüman coğrafyalardan dünyaya yayılan İslam mimarisi 'Mimarlık varlığın bütün alanlarını kapsayan bir disiplindir. Bu sebeple başarılı bir mimarlık faaliyetinin gerçekleşmesi, kültürel oluşumun temel bir göstergesidir.' Turgut Cansever İslam uygarlığı ile mükemmel forma ulaşan kubbe mimarisi 'Davranış biçimlerini, insanların inançları ve ruhî halleri belirler. İnsanların ruhî halleri ve psişik dünyaları ise hayvanlarınkinden farklı olarak terbiye yoluyla şekillendirilir. Türk-Müslüman halkın davranış tercihleri Kur'an-ı Kerim'de belirlenmiş hal ve davranışların tasavvuf ehlince oluşturulan derin bir bilgi ve inanç temeli üzerinde oluşmuştur.' Turgut Cansever Avrupa'nın 'Gotik' eserlerine ilham veren İslam mimarisi 'Tarih, zaman içinde oluşur. Mekân içinde oluşan mimarînin tarihî boyutunun idrak edilmesi, mekân-çevre bilincinin de kaynağını oluşturur. Tarih ve çevre bilincinin, varlığın ve hayatın korunması için gerekli bir temel olduğu unutulmamalıdır. Varlık, bir süreçtir. Tarihten geleceğe doğru uzanan bu sürecin 'geçmişini', 'erişilen gün'ün oluşumunu anlayarak 'geleceği' tasarlamak ve ancak bu yolla bugün ne yapmak gerektiğini belirlemek mümkün olabilir. Ayrıca, mimarlık mirasının niçin korunması gerektiği konusu yanında, bu mirasın nelerden oluştuğunu bilmek ve aydınlatmak da gereklidir.' Turgut Cansever İslam mimarisinde ilk minare nerede inşa edilmiştir? 'İslâm sanatı kutbî (polar), kübistik ve statiktir. Bütünlüğü ise tezyînîliğinden ileri gelir. Rönesans'ta yaratılmış olduğu şekliyle sanatlardaki üçüncü boyut, bireyin kaderinden kurtuluşunun ifadesidir. Diğer yandan İslâm sanatı İslâm'ın temel ilkesini, yani Allah'ın iradesine kayıtsız şartsız teslim olmayı tezahür ettirir ve bu var oluş ilkesiyle uyumun tezahürü olarak üçüncü boyutu reddeder.' Turgut Cansever Mağrib mimarisine özgü İslami eserler 'Modern mimarî, ne Hıristiyan Barok kültür değerlerini, ne genel Hıristiyan değerlerini, ne de Batı Avrupa'ya şekil veren burjuva devriminin değerlerini savunuyordu. Aksine, primitif kültürlerden Doğu kültürlerine kadar açılan bir yelpaze içinde yeni değer sistemini gündeme getiriyordu.' Turgut Cansever İslam uygarlığında mimari eserlerin ağırlığını taşıyan kemerler 'İnsanın her yaptığı şey, inancının tam bir tezahürüdür. Dolayısıyla kültür çağlarının en üst ifadeleri bu dönemlere has inançlarda, çağın dininde, ahlâk ve sanatında, yaşama biçiminde ortaya çıkar. Tarih boyunca, insanın, varlık içindeki yeri hakkındaki telakkisi, kültürlerin temel özelliklerini belirlemiştir. İnsanlar arasındaki ilişki biçimi, yönetim veya bilinçlenme, bilinçlendirme üslûpları, sanat eseri gibi bu alanlardaki tercihler de inanç sistemlerinin yansımasıdır.' Turgut Cansever İslam mimarisinin Avrupa'daki izleri 'Ben bir mimarım ve mimarlığı daha iyi nasıl yaparım?' diye düşündüğümde, mimarlığa esas teşkil edecek bir sanat tarihi ve sanat felsefesini öğrenmek ihtiyacını hissettim. 'Bunu şöyle mi yoksa böyle mi yapayım?' sorusunu sorduğum zaman, 'Yaptığımın arkasında nelerin, hangi temellerin bulunması lazım?' sorusunu da sormak zarureti doğdu.' Turgut Cansever Osmanlı'nın mimari şaheseri: Selimiye Cami'nin bilinmeyenleri 'Eğer gelecek nesillere güzel, çelişkileri olmayan bir dünya sunmak mesuliyetiyle karşı karşıya isek, oturup neyin ne olduğu hususunda, neyin nasıl yapılması hususunda karar vermek mecburiyetindeyiz. Taoist yahut Budist sükûnetini mi, Hıristiyan heyecanını mı, günahkâr heyecanını mı, yoksa erotik Rokoko heyecanını mı sunacağız insanlarımıza?' Turgut Cansever Sıra dışı mimarileriyle göz kamaştıran camiler 'Maalesef insanlar sefalet mahallelerinde, havası kirlenmiş, yeşillikten ve tabiattan yoksun, bütün kültür değerleri yok edilmiş, kirletilmiş şehir alanlarında biçimsiz böcekler gibi yaşamaya mahkûm edilmiştir. Bu kültürel kirlenmenin, bu varlığın bilincinden kopartılmış ve dolayısıyla dünyaya, varlığa, çevreye, topluma ve geleceğe karşı sorumsuzlaşmış olmanın bedeli son derecede ağır bir şekilde ödenmeye başlanmıştır.' Turgut Cansever Merhametin kuş evleriyle vücut bulduğu 8 mimari yapı 'Mekânın, zamanın bir işlevi olarak organize edilmesi demek olan 'ritim', sanat eserinin en üst kanunudur. O bir bağımsız birimler kompleksi tarafından vücuda getirilir; spesifik bir mekân oluşturan bütünlük içerisinde ortaya çıkar. Genişliğin ritmik düzenlemesine simetri denir. Bu iki düzenin ilişkisinde kütlelerin organizasyonu ve yükseklik oranının ritmik düzenlemesi ise derinlikle ifade edilir.' Turgut Cansever Mimar Sinan'ın 3 eseri 'Kültürel kirlenme, özünde, teknolojiyi kendi başına yaratıcı güç addetmek gibi temel bir yanılgıyı taşımaktadır. Şehre, toprağa, dünyaya Allah'ın azametinin ve Cemâl sıfatının tecelli ettiği yerler ve insanların idrak edeceği alanlar olarak bakmak yerine bugün, bu alanlara ait meselelere bürokrat ve teknokratların gözlükleriyle bakılmakta ve bürokrasinin işleyiş ve kurallarına aslî güç payesi verilmektedir. Toprağı, dünyayı ve şehri gayrimeşru bir şekilde kazanç kapısı olarak görmek, bu temel yanılgıları sürdüren müesseseler vasıtasıyla halka zorla kabul ettirilip yaygınlaştırılmakta; yayın ve telkin araçlarıyla çok boyutlu bir kirlilik-yanılgılar-hastalıklar zinciri herkese zorla benimsetilmektedir.' Turgut Cansever Mimarimizde geleneksel izler taşıyan 5 tarihi konak 'Dünya, ortak standartları kurmak için uğraşırken biz var olan ortak standartlarımızı yok ettik.' Turgut Cansever Osmanlı çeşme mimarisinin 5 eşsiz örneği 'Bosnalılar, inançlarının yansıması olan inşa ettikleri dünyayı, inançlarının tam ifadesi olan biçimler âlemini korumak için ölüyorlar. 300 bin kişi bunun için öldü. Biz ise bu dünyayı kendi ellerimizle yıktık. Buna pişman olduğumuzu, bundan utandığımızı ortaya koymadan, pişmanlığımızın ifadesi olarak yanlışımızdan vazgeçtiğimizi, bundan sonra doğruyu yapacağımızı ortaya koymadan Ankara'da Bosna için anıt yapmak, hem kendimizi, hem Bosnalıları, hem de gelecek nesilleri aldatmak demektir. Eğer bunu vaat ediyorsanız, yani Ankara'da eski Ankara evlerinden oluşan bir mahalleyi, şehirleri inşa etmeyi ve onları yok eden yanlışın ürünlerini devam ettirmemeyi vaat ediyorsanız o zaman Ankara'da bir Bosna Anıtı yapmakta haklı olursunuz.' Turgut Cansever Milli mimarinin temellerini atan Mimar Kemaleddin 'İslâm ülkelerinde, onlara inanmadan tarihî formların gayrisamimî kullanımı, kesinlikle insanlık tarihinde görülen en dramatik kültürel kirlenmedir. Tarihî unsurları, hiçbir sorumluluk ve saygı duymadan kullanan, fakat sadece sömürüyü ve kârı amaçlayan bu temayüller açıkça egemen gayriahlakî, sorumsuz, bilinçsiz karakterin kanıtı durumundadır.' Turgut Cansever İhtişamlı mimarisiyle Hamidiye Camii 'Her şeyi doğru yerine koymak' (adalet), İslâm mimarîsini tasarlamak için atılması gereken ilk adımdır. Bu da ancak, her şeyi diğer şeylere göre doğru yere koymakla; sadece maddî varlık düzeyinin unsurlarına göre değil, aynı zamanda biyo-sosyal ve dinî hakikatlere, kanunlara göre doğru yere koymakla mümkündür.' Turgut Cansever Osmanlı'nın ilk mimari eseri: Kuyulu Mescid 'Denge duygusu demek olan huzur, mesela Süleymaniye Camii'ndeki sivri kemerin iki kolunun dengesinde ortaya çıkar. Diğer taraftan huzursuzluğun en çeşitli şaşırtıcı örneklerinden biri Wells Katedrali'nin tedirgin ıstırabıdır.' Turgut Cansever Osmanlı Türk mimarisini karanlıktan çıkaran ışık: Ekrem Hakkı Ayverdi 'İnsana maddî kudretini büyük ölçüde artırma imkânı bağışlayan makineler onu (insanı) tabiat ve var oluşa karşı savaşan birisi durumuna dönüştürmektedir. Öte yandan, teknolojik gelişme bu küstah savaşçının zaferini sembolize etmektedir. Bu savaşçının mimarîsi ve çok daha ezici, çok daha gizemli ve makinemsi olan zaferi, bütün mevcudat tabakalarında 'her şeyi kendi yerine koymayı' amaç edinen İslâm mimarîsinden açıkça farklıdır.' Turgut Cansever Tarihin en büyük fuarında büyüleyen Türk mimarisi 'Her varlık tabakası bir altındaki tabaka tarafından taşınır. Bu bakımdan maddî varlık tabakası, yani madde hakkındaki bilgi, teknoloji olmadan diğer üst tabakalara ait sorunlar da ele alınıp çözümlenemez ve var olamaz. Aynı husus diğer varlık tabakaları arasındaki ilişkiler için de geçerlidir.' Turgut Cansever Türkiye'nin mimari harikası camileri 'Yaşanılan çevrenin fark edilmesinin anlam ve önemini bir başka şekilde daha açıklamak istiyorum. İnsanı pasif seyirci haline dönüştüren tiyatro, sinema ve ayaktopu yerine insan hayatının her anını ve çevresini oluşturan mimarînin geometrisini, değerlerini, dokusunu, renklerini ve güzelliğini tatma ve bunları geliştirmeye katılma imkânı veren, insanı pasif seyircilikten arındıran bir kültürün üstünlüğünün tartışılmaz olduğunu belirtmeyi görev biliyorum.' Turgut Cansever Osmanlı, Balkanlar'a farklı bir mimari taşıdı