Doğu’nun kadim öyküsü: Hüsrev ve Şirin

📌Hüsrev ve Şirin asırlar boyunca Doğu edebiyatının en önemli aşk konulu mesnevilerinden biridir. Bilhassa İran ve Türk edebiyatlarına has olan bu mesnevinin aslı Sâsânî Hükümdarı Pervîz'in hayatından alınmıştır. Mesnevi aynı zamanda Şirin ü Hüsrev, Şirin ve Pervîz, Ferhâd ve Şirin, Ferhadnâme gibi adlarla da bilinir. Bir hikaye iki şair: Fuzuli ve Sezai Karakoç'un Leyla ile Mecnun'u 📌Hüsrev ve Şirin ilk defa Firdevsi'nin Şehnamesi'nde kendisine yer edinmiş olsa da bu mesneviye asıl formunu veren ve bir klasik hale getiren Nizami Gencevi'dir. Nizami, bu eseri Firdevsi ve Senai'den etkilenerek kaleme almıştır. 📌Hüsrev ve Şirin hikayelerinde öncü rolü üstlenen Gencevi, yüzyıllar boyunca elliden fazla şaire ilham olmuştur. Bu eserler, bazı farklı tarafları bulunmakla beraber hep Nizâmî'nin eserinden ilham alınarak yazılmıştır. Nizami kimdir? Nizâmî-i Gencevî, felsefe, edebiyat, astronomi, tıp, geometri gibi alanlarda çalışmalar yapmış bir 12. yüzyıl filozofu ve şairidir. Eserlerinin çoğunu Farsça yazan şair, Fars edebiyatında hamse türünün kurucusu sayılır. Destansı şiir türünü zirveye taşımış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanını kazanmıştır. Peki, Hüsrev ve Şirin'in hikaye çerçevesi nasıldır? 📚Hikayenin ana kahramanı, halk hikâyesine dönüşen kişi ise Sasaniler'in meşhur hükümdarı II. Hüsrev'dir. Hüsrev ü Şirin'de anlatılan olaylar Ferhat ile Şirin'deki olaylarla iç içe ve onun devamı mahiyetindedir. Ferhat'ın Şîrin'e olan aşkını kıskanan Hüsrev, ona olmayacak bir iş verir. Kayadan ibaret Bîsütun dağını delmesini söyler. Ferhat'ın bu işi başaracağını anlayınca ona Şîrin'in öldüğü yalan haberini yollar. Bunu duyan Ferhat üzüntüsünden oracıkta ölür. Bu sırada Hüsrev'in karısı Meryem de ölmüştür. Artık Hüsrev ile Şîrin'in kavuşmalarına engel kalmamıştır. İki sevgili maceralı bir süreçten sonra birbirlerine kavuşurlar. Ancak inzivaya çekilen âşıkların düşmanı bu sefer Hüsrev'in Meryem'den olan oğlu Şîrûye'dir. Şîrûye de Şîrin'e âşıktır. Bu nedenle bir gece babasını öldürtür. Şîrin, Şîrûye'nin teklifini kabul eder gibi görünür. Hüsrev'in türbesine girer ve orada kendisini öldürür. 📌İran edebiyatında bu aşk macerası üzerinde mesnevi yazanların sayısı otuzdan fazladır. Gencevi'nin yazdığı Hüsrev ve Şirin daha sonraları farklı şairler tarafından tekrar tekrar işlenmiştir. Bunlar arasinda Herat Timurlar devletinde yaşamış Hatifi Farsça yazdığı 'Hamse''sinde bulunan ve Nizami'nin eserine nazire olarak hazirlanan 'Hüsrev ü Şirin' mesnevisi ile ün kazanmıştır. 📌Türk edebiyatında ise Hüsrev ve Şirin, 15. yüzyıldan sonra Ferhat ile Şirin'e dönüşmüştür. 15. yüzyıl ortalarından başlayarak Türk edebiyatında da Hüsrev ve Şirin konusunu işleyen mesneviler yazılmaya başlanmıştır. Eserin Ferhat ile Şirin'e dönüşmesinde bilhassa Ali Şir Nevai'de felsefi bir düşünce vardır. 📌Türk edebiyatında yazılmış bilinen yirmi iki mesneviden bir kısmı doğrudan doğruya tercüme şeklinde, geri kalanların çoğunluğu ise hikâyenin aslında olmayan fakat yerli unsurlarla bezenmiş özgün bir hikaye durumundadır. Fuzuli'nin Leyla ile Mecnun'undan 25 alıntı Hikâye, Türk edebiyatına ilk önce Altın Orda şairi Kutb'un Nizâmî'den tercüme ettiği Hüsrev ü Şîrîn ile girmiştir. 📌Anadolu sahasında ilk Hüsrev ü Şirin'i Aydınoğlu Îsâ Bey adına 1367'de Fahrî kaleme almıştır. Nizâmî'nin eserini tercüme eden Fahrî ayrıca Şâhnâme'den de faydalanmış ve mesnevinin konusunda bazı değişiklikler yapmıştır. 📚Ondan sonra Şeyhî, II. Murad adına kaleme aldığı mesneviyle Türkçe'de yazılan en güzel ve en başarılı Hüsrev ü Şîrîn'i 15. yüzyılda meydana getirmiştir. Şeyhi kimdir? 15. yüzyılın büyük divan şâiridir. Klasik Türk edebiyatının kurucularından biri de sayılır. Kaynaklarda 'Hüsrev-i şuarâ, pîşterîn-i şuarâ-yı Rûm, şeyhü'ş-şuarâ, emlahu'ş-şuarâ' gibi sıfatlarla anılan Şeyhî ününü daha çok mesnevi alanında kazanmıştır. Eski edebiyatın kurucularından biri olduğu kabul edilen şair, Hüsrev ü Şîrîn ve Harnâme adlı eserleriyle Türk edebiyatında mesnevi sahasının önemli simaları arasında yer almıştır. Şeyhi 6944 beyitlik II. Murad'a ithaf ettiği eserini onun tahta çıktığı sırada yazmaya başlamış, fakat tamamlayamadan vefat etmiştir. Eserin teknik özellikleri 📌Bu mesnevide Medâin Hükümdarı Hürmüz'ün oğlu Hüsrev ile Ermen melikesi Mihîn Bânû'nun yeğeni Şîrin arasındaki aşk anlatılmaktadır. 📌Hüsrev ü Şirin'in baş kısmında tevhid, münâcât, na't, yaratılış ve yaratıcıya ait hikmet bahsi, kitabın yazılış sebebi, II. Murad için yazılan methiyeler ve padişaha nasihat şeklinde kaleme alınmış bir manzume olmak üzere mesnevi ve kaside tarzında on üç parça manzume yer alır. 📌On bir bölümden oluşan hikayede her bölümün başında şair, o bölümde anlatılan olaylarla ilgili olarak kendine ya da kalemine hitap eden bir girişle konuya girmektedir. 📌Eserde ayrıca Hüsrev, Şîrin ve Ferhad dilinden söylenmiş yirmi altı gazel, Şîrin ağzından söylenmiş kaside biçiminde bir münâcât ile Ferhad ağzından söylenmiş yedi bentlik bir terciibend bulunmaktadır. Divan edebiyatı şairlerinin birbirinden farklı meslekleri Şeyhi'nin Hüsrev ve Şirin'inin edebiyat tarihimiz açısından önemi nedir? 📌Şeyhî, Hüsrev ü Şîrîn'in konusunu Nizâmî'den almakla birlikte esere birçok yenilikler eklemiştir. Âşık Çelebi, Kınalızâde Hasan Çelebi ve Latîfî gibi tezkire yazarları onun bu özellikleri üzerinde durarak takdirlerini ifade etmişlerdir. 📌Fakat Divan edebiyatının henüz yeni gelişim gösterdiği bir dönemde yazılması nedeniyle, nazım dili, üslûp, edebî sanatlar ve hayal gücü bakımından Nizâmî'nin eseriyle kıyaslanamasa da aynı konuyu işleyen Türkçe emsalleri arasında seçkin bir yere sahiptir. 📌Çağatay edebiyatının en önemli isimlerinden biri olan Ali Şir Nevai de Hüsrev ve Şirin mesnevisi yazan şairlerden biridir. Fakat Nevai'nin diğer şairlerden ayrılan bir yönü vardır. Çağatay edebiyatı sahasında konuyu ilk defa Ferhâd ü Şîrîn adıyla 1484 yılında Nevâî kaleme almıştır. Daha önce yazılmış olan 'Hüsrev ü Şirin'leri incelemekle işe başlayan Nevâî, konunun özünde bir değişiklik yaparak Hüsrev yerine Ferhad'ı merkeze alır. 📌Ona göre Platonik aşkı ve bu aşkın en son noktaya erişinceye kadar geçirdiği bütün safhaları sembolik bir anlatımla vermeye çalışan Nevâî, hikâyenin çatısında köklü değişiklikler yapar ve bu yönüyle orijinal bir eser meydana getirir. Ferhâd ü Şîrîn, gerek Nizâmî gerek Hüsrev-i Dihlevî gerekse diğer benzerlerinden farklı bir yapıda yepyeni bir mesnevi olarak ortaya çıkar. Nevâî, Ferhad'ı Çin hakanının (Çin Türkistanı) ikbal yolları kapanmış bir şehzadesi olarak gösterip o dönem Türk coğrafyasındaki milliyetçi duyguları da eserine sindirmiştir. Ali Şir Nevai kimdir? Klasik Çağatay edebiyatının tesirleri Osmanlı edebiyatı sahasında da devam etmiş en büyük şairi; devlet adamıdır. Ali Şîr Nevâî manzum ve mensur eserleriyle sadece Çağatay edebiyatının değil bütün Türk edebiyatının önde gelen simalarındandır. Nevâî'nin Orta Asya Türk dili ve edebiyatının gelişmesinde büyük tesiri olmuştur. Bundan dolayı Çağatayca'ya 'Nevâî dili' denmiştir. 📌Nevai'nin bu bakış açısında felsefi bir düşünce de yer alır. Nevai'ye göre aşkı terennüm eden bir eserde, aşkın lezzetinden ziyade ıstırabını yaşayan kişinin ön planda tutulması gerekir. Böylece diğer mesnevilerde ikinci derecede yer alan Ferhad'ın macerası Nevâî'nin kaleminden Şark masallarından alınmış ejderha, ehrimen, sihirli ayna, tılsım açma gibi sözlü gelenekten süzülen orijinal motiflerle başlı başına bir hikâye haline gelir. Nevâî'nin bu eserindeki hareket noktası ilâhî aşka ulaştıracak platonik aşk motifidir. 📌Dolayısıyla aşk ve aşk azabının hakikati Ferhad'ın macerasında somutlaştırılır. Hüsrev'in duygularını sadece bir heves olarak kabul eden Nevâî onun maddî aşkını önemsiz bulur. 📌Nevâî'den sonra bu aşk macerasını mesnevi şeklinde anlatan şairlerin çoğu Osmanlılar arasından çıkmıştır. Bu şairlerin çoğu II. Bayezid devrinde yaşamıştır: ↪Ahmed Rıdvan 📌Hüsrev, hakkında duydukları ile Şirin'e aşık olurken Şirin de Hüsrev'in resmine bakarak ona aşık olur. Resme veya fotoğrafa bakıp aşık olma edebiyat ve diğer sanat kollarında sonraki yüzyıllarda bir temaya dönüşür. Edebi eserlerde karşımıza çıktığı gibi sinemada da kendisine yer edinmiştir. 📌Edebiyatımızdaki ilk realist romanlarından biri olan Sergüzeşt'te bu temaya rastlarız. Bu temanın en bariz biçimde kullanıldığı roman ise Sabahattin Ali'nin Kürk Mantolu Madonna eseridir. Geleneğe ait bir temanın modernize edilmiş biçimiyle karşımıza çıkan romanda Raif Efendi Almanya'da bir sergide uzun uzun bir portreyi izler ve portredeki kişiye aşık olur. 📌Aynı zamanda Metin Erksan'ın Sevmek Zamanı filminde de bu tema işlenmiştir. Baş karakter, çalışmaya gittiği evde gördüğü bir resme aşık olur ve günlerce bu eve gelip resmi seyre dalar. İşte kadim öyküler, yüzyılları aşarak günümüz sanatına etki edebilecek bir güçtedir...

Doğu’nun kadim öyküsü: Hüsrev ve Şirin

DOĞU EDEBİYATI'NIN KADİM ÖYKÜSÜ: HÜSREV VE ŞİRİN