Tarihçilerin reisi: İsmail Hakkı Uzunçarşılı

📌 İstanbul Eyüp Sultan'da 23 Ağustos 1888'de doğan İsmail Hakkı Uzunçarşılı, ilk öğrenimini de burada tamamladı. 📌 Tarih ve coğrafyaya ilgisi, 1904 yılında kaydolduğu Mercan İdadisi yıllarında başladı. 1910'da İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi'ne kayıt yaptıran Uzunçarşılı, burada Ahmed Midhat Efendi, Abdurrahman Şeref, Ali Ekrem, Mehmet Akif, İzmirli İsmail Hakkı, Hüseyin Daniş, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi ve Hamdullah Suphi gibi hocalardan ders aldı. (x) Mehmet Akif'in Darülfünun'da verdiği ilk ders 📌 İsmail Hakkı; Tarık Buğra, Ahmet Haşim, Peyami Safa, Fuat Köprülü, Reşat Nuri Güntekin gibi Küllük Kahvesi'nin müdavimleri arasında yer alıyordu. 📌 Küllük Kahvesi, Bayezid Cami'nin Beyazıt'a bakan kapalı kapısı önüne yerleştirilmiş, üstü mermer masalarla, bahçeyi ortasından ikiye bölen dar yolun öbür yanındaki, önü tümüyle cam, tek katlı, limonluk benzeri bir yapıydı. Bayezid Cami'nin güneye bakan ağaçlıklı, kuytu, serin bir kısmında yer alan Küllük Kahvesi bütün sanatçı, edebiyatçı ve bilgin kimselerin önce yemek yedikleri sonra da çay, kahve içip birbirleriyle konuşup tartıştıkları bir edebî mahfil hâline gelmişti. (x) Edebiyat kahvehanelerinde yetişen yazarlar 📌İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Darülfünun'dan mezun olduktan sonra Kütahya, Kastamonu, Sivas ve Balıkesir'de öğretmenlik ile idarecilik yaptı. Aynı zamanda görev yaptığı şehirlerde, yerel gazetelerde yerel tarih ve önemli isimler hakkında araştırma yazıları yazdı. 📌 Milli Mücadele döneminde, Kuvayi Seyyari (gezici kuvvetler)'de fahri hizmette bulundu, ayrıca raportörlük yaptı. 30 Temmuz 1921'de Kütahya, Yunan kuvvetleri tarafından işgal edilince Uzunçarşılı önce Eskişehir'e ardından da Ankara'ya geçti. Görev yaptığı şehirler üzerine hazırladığı Anadolu Kitabelerini, 1927 ve 1929 yıllarında iki büyük cilt halinde yayımladı. 📌 Milli Eğitim Bakanlığı'ndaki umumi müfettişliği görevinden sonra ilk Tedrisat Umum Müdürlüğü yaptı. Uzunçarşılı, 9 Kasım 1927'de siyasete girerek milletvekili oldu. Tam 23 yıl aralıksız Balıkesir milletvekilliği yaptı. Bu görevi sırasında İstanbul Üniversitesi'nde dersler verdi. 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, tarihe hayatını adayarak ömrünün son anına kadar çalışmalarına devam etti. Osmanlı tarihi, teşkilatı, beylikler ve bazı Anadolu şehirleri üzerine önemli eserler kaleme aldı. 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, 1933 yılından sonra 'ordinaryüs profesör' olarak ders verdi. Anadolu Selçukluları, Anadolu Beylikleri ve Kanuni devrine kadar Osmanlı Devleti tarihi derslerini okutmayı sürdürdü. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi açılınca iki hafta İstanbul'da, iki hafta Ankara'da ders veren Uzunçarşılı, İstanbul'da ders saatleri dışında Başbakanlık Arşivi'nde çalıştı. 📌 Hasan Ali Yücel'in Milli Eğitim Bakanlığı döneminde vekillik veya hocalıktan birini tercih etmesi istendiğinde M. Fuad Köprülü ve Şemsettin Günaltay ile hocalıktan ayrılan Uzunçarşılı, 1950 yılından sonra yeniden üniversiteye döndü. 📌Uzunçarşılı, Türk Tarih Kurumu'nun kuruluşunda yer aldı ve ölümüne kadar 46 yıl kurum üyeliği yaptı. 10 Ekim 1977'de 89 yaşında iken Topkapı Sarayı Arşivi'nde çalışırken rahatsızlanan ve yolda vefat eden Uzunçarşılı'nın cenazesi Edirnekapı Şehitliği'nde toprağa verildi. 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın öğrencileri onu, daima etrafına tebessümle bakan, gerek arşivdeki çalışmaları gerek okuldaki hocalığı sırasında kendisine sorulan her soruya sabırla cevap veren, ciddi, çalışkan, sözünü sakınmayan biri olarak nitelendirirdi. 📌 Hayatı boyunca yoğun çalışma temposunu hiç düşürmeyen Uzunçarşılı, vaktinin çoğunu kütüphane ve arşivlerde geçirirdi. Ankara'da ise eski meclis binasının kütüphanesinde, İstanbul'da ise Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi ve Beyazıt Kitaplığı'nda araştırma yapardı. 📌Osmanlı saray teşkilatının derinliklerini ilk kez sistematik olarak işleyen kişidir. Tarih yazımına hislerden uzak, bilimsel veriler ile yaklaştı. 'Müşahedelerin tesiri altında kalarak işe biraz da siyaset ve his de karıştırılarak süratle karar vermek fazla bir cüret ve gayretkeşlik olur ve tabii olarak da hiçbir ilmi kıymeti haiz olmaz. Müverrih veya müdekkikin bu hususlarda hisse ve herhangi bir tesire tebaan değil, bilhassa bu asırda vesikalara istinaden ve onları incelemek suretiyle yürümesi lazım ve zaruridir.' 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın kaleme aldığı arşiv belgelere dayalı eserler sayesinde gölgede kalmış birçok konuyu aydınlatıldı. Tarih yazımında vesikaların önemini ise şöyle anlattı: 'Asırların eski ve yeniliğine göre tarihi vesikaların toprak altında ve toprak üstünde bulunanlarından başka orta ve son zamanlara ait olarak mühür, para ve muhtelif sanat eserleri gibi tanınmış şekiller olduğu da malumdur. Yine orta ve son zamanlara ait ahidnameler, vakıfnameler ve kendi devrinde yazılmış kitaplar, resmi defterler ve siciller, berat, ferman ve bunlara mümasil tarihi aydınlatan eserler de vardır; ancak bunlar sayesinde tarihçiliği nakliyattan kurtarmak kabil olmaktadır.' 📌 Türk devletlerinde, devlet liderlerinin, sultanların, padişahların, kağanların ve hanların tarihte birtakım hükümdarlık alametleri vardı. Bu alametler sembolik olsalar da, hükümdarlığa işaret eder ve birinin bile eksik olması durumunda hükümdarın meşruluğu sorgulanır hale gelirdi. Bunlardan biri de para bastırmaktı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı'nın beylikten devlet olma sürecinde bastırdığı ilk parayı şöyle anlatır: 'Bursa ile İznik'in zapt edilmeleri Osmanlı beylik başarılarının önemlilerinden olup bir dönüm noktası teşkil eder. Hudutları genişlemekte olan bu küçük beylik esaslı bir kurul vücuda getirmek istediğinden artık yavaş yavaş aşiret usul ve kaidelerinden ayrılarak bir devlet mahiyetini almak yolunu tutmuş bünyesine göre idarî, adlî, askerî teşkilat yapmak zaruretini hissetmişti. Bunun için ulema sınıfından gelmiş olan vezir Alâüddin Paşa ile Bursa kadısı Cendereli Kara Halil Efendi faaliyete geçmişlerdir. İlk defa olarak Orhan Bey'in cülusunun üçüncü senesine tesadüf eden 1327'de hükümdarlık alâmetinden olarak Bursa'da akçe yani gümüş sikke kestirilmiştir. Bu sikkesinin bir tarafında kelime-i şahadet ile ilk Müslüman halifeleri olan Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin isimleri ve diğer tarafında Orhan bin Osman ve basıldığı yeri gösteren Bursa ismi ve daha altında da siyakat rakamı ile üç adedi ve kenarlarında da paranın basılmış olan 727 senesi ve bir de Osmanlıların mensup oldukları Kayı boyu damgası vardır.' (x) Osmanlı'da saltanat alâmetleri 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı Tarihçi Gelibolulu Mustafa Âli'nin 'Künhü'l-Ahbar' isimli eserinden Osmanlı döneminde yaşanan protokol sorunlarını şöyle anlattı: 'Kanunî Sultan Süleyman zamanında Koca Nişancı diye bilinen ve Osmanlı kanunlarının tertip ve tanziminde büyük himmet ve gayreti görülen Celalzâde Mustafa Çelebi, nişancı bulunduğu tarihte ikinci defterdarlığa tayin edilen Nevbaharzâde kanun ve nizam üzere protokolde nişancıdan önce gelmesi icap ederken, daha önce kendisi Koca Nişancı'nın karşısında divittarlık ettiği için eski efendisinin üst tarafında yer almak istemeyip: 'Ben dün karşısında el kavuşturup hizmet ettiğim velinimetim olan Mustafa Çelebi'ye tekaddüm edemem, isterlerse azletsinler' demiş ve padişaha arzedilen bu mesele üzerine Sultan Süleyman memnun olarak bundan sonra Divan'da nişancı ve defterdardan hangisi kıdemli ise onun protokolde diğerinden önce gelmesini emreylediğinden Koca Nişancı protokolde defterdardan önceye konulmuş ve bu tarz kanun olmuştu.' 📌 Büyüklüğü ve ihtişamının yanı sıra yedi cihana hükmeden Osmanlı tarih boyunca 36 farklı padişah tarafından yönetildi. Sultanların riayet etmesi gereken kurallar bulunurdu. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi adlı eserinde padişahları ve görevlerini şöyle anlattı: 'Osmanlı hanedanı Oğuzların Kavı boyuna men bütün Türk devletlerindeki kanun ve töreye göre memleket ailenin müşterek malı olup o aile içinden Ulu Bey intihap edilen reis de, o aile ve o memleketin reisi olurdu. Osmanlıların ilk zamanlarında da görülen bu âdet, I. Murad zamanından itibaren yalnız hükümdar bulunanın evlâtlarına inhisar etmişti. Yine bunlarda, hükümdar intihabı da devleti idare eden vezir ve beylerbeyilerle ilk devirlerde bu devletin kuruluşunda birinci derecede rolleri olan Ahilerin ellerinde idi. İktidar mevkiinde bulunan hükümdar, kendisinin yerine geçecek olanı namzet göstermezdi; yalnız Çelebi Mehmed, Bizanslıların yanında bulunan kardeşi Mustafa Çelebi'nin tekrar hükümdarlık iddiasıyla meydana çıkması ihtimalini göz önüne alarak hayatından ümidini kestiği sırada yanındaki vezir ve beylerine oğlu Murad'ın hükümdar yapılmasını ve o gelinceye kadar ölümünün saklanmasını vasiyet etmişti. Osmanlılarda hükümdarlığa kimin geleceğine dair bir saltanat kanunu yoktu ve hükümdarlar bir isyan hâdisesinin önüne geçmek için kardeşlerini öldürürlerdi; bu an'ane daha sonraları Fatih Sultan Mehmed'in kanunnâme iyle kat'î şeklini almıştı; bu kanunnâmeye, Osmanlı hanedanından her kime hükümdarlık nasip olursa nizam-ı âlem için kardeşlerini öldürmesi hususunda bir madde konmuştu. Osmanlı padişahı memleketin sahibi olmak itibarıyla tebaasının canı ve malı üzerinde tasarruf hakkı vardı; vasıtalı vasıtasız bunu kullanırdı. Her türlü kuvvet padişahtan gelirdi; fakat bunu keyfî olarak değil kanun, nizam ve an'anelere dayanarak ve muamelâtın icaplarına göre yürütürdü. Devlet işlerinde kesin bir karar vermeden evvel, işler devlet divanında incelenir ve bundan sonra son karar hükümdarın olurdu. Hükümdarın her hangi bir mesele hakkında verdiği karar ve kat'î olarak beyan ettiği mutaIaa kanundu. Padişahlar zaman zaman devlet işleri, şer'î ve hukukî muameleler hakkında icap edenlerle görüşüp kendilerinden fikir alırlardı. Bu mütalaalardan anlaşılacağı üzere zahiren geniş ve hudutsuz salâhiyeti olduğu görülen padişah hakikatte bir takım kanunlarla mukayyetti; bu da bir devletin devam ve bekası için zarurî idi. Osmanlı hükümdarlarının ilk ve en kudretli zamanlarında bile divan kararlarına tamamen riayet ettikleri ve bunun haricine çıkmadıkları görülmektedir.' 📌 Uzunçarşılı'nın sistemli çalışmaları sonucu kaleme aldığı kitap ve makaleleri, Osmanlı tarihine önemli katkılar yaptı. 1930'lu yılların sonlarında Osmanlı tarihine giriş mahiyetinde hazırladığı 'Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri' ile 'Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal' adlı eserleri aşılmaz bir temel sağladı. 📌Bu eserleri Osmanlı teşkilat tarihiyle ilgili seri takip etti. 1943'te Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları (I-II), 1945'te Osmanlı Devleti'nin Saray Teşkilatı, 1948'de Osmanlı Devleti'nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 1965'te Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı adlı eserleri yazdı ve bu eserler Osmanlı tarihi alanında vazgeçilmez temel kitaplar haline geldi. Uzunçarşılı'nın en çok bilinen eseri Osmanlı Tarihi serisidir. Türk Tarih Kurumu'nun büyük dünya tarihi yazdırma projesinin bir parçası şeklinde kaleme alınan bu seri, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan 18. yüzyılın sonlarına kadar olan dönemi kapsar. Uzunçarşılı 3. ve 4. ciltleri ikişer kısımdan oluşmak üzere eserini altı büyük cilt halinde tamamladı. (x) 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, 'Karesi Vilayeti Tarihçesi', 'Karesi Meşahiri: Edib ve Şairler', 'Rical-i Devlet Faslı', 'Anadolu Türk Tarihi Tedkikatından Sivas Şehri', 'Kitabeler (I-II)', 'Kütahya Şehri', 'Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri', 'Meşhur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli İsmail, Yılık Oğlu Süleyman Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa', 'Midhat ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dair Vesikalar', 'Midhat Paşa ve Taif Mahkumları', 'Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi', 'Mekke-i Mükerreme Emirleri' ve 'Çandarlı Vezir Ailesi' gibi eserler de kaleme aldı.

Tarihçilerin reisi: İsmail Hakkı Uzunçarşılı

İSMAİL HAKKI UZUNÇARŞILI KİMDİR?