Mücadele ehli bir düşünür: Ömer Ferit Kam

◼ Ülkemizin fikri alandaki müstesna isimlerinden Ömer Ferit Kam 1864 yılında İstanbul, Beylerbeyi'nde dünyaya geldi. Babasının soyu 'Delikurt Oğulları' olarak bilinen Çankırılı bir aileye dayanmaktaydı. Annesi Fâtıma Fitnat Hanım ise Çerkeçli Molla Kuzu ailesine mensuptu. Kam, kendini kurt ile kuzunun izdivacından doğan bir çocuk olarak görüyordu. ◼ Annesi nazik, kibar ve dinine oldukça düşkün bir hanımefendiydi. Öyle ki 82 yıllık ibadet hayatına 5 yaşında namaz kılmaya başlayarak başlamıştır. Ömer Ferid her ne kadar babasının ölümüne üzülse de annesinin ölümü onu derinden etkilemiştir. Annesinin eşyalarını yüzüne, gözüne sürerek teselli bulmaya çalışır. Hassas bir yürek ◼ Ömer Ferit, babasının isteği üzerine Mekteb-i Tıbbiye-yi Mülkiye'ye yazılır. Fakat Ömer Ferit burada geçirdiği zaman içinde bu mesleği icra ederken mutluluk duymayacağının farkına varır. Ardından Tıbbiye'yi yarıda bırakarak Mekteb-i Hukuk'a girer. Ancak babasının ölümüyle buradan da ayrılmak zorunda kalır. ◼ Okumaya duyduğu büyük arzu onu özel hocaların dizinin dibine götürür. Fehmi Efendi'den Arapça, Keşmişli İskender Efendi'den Farsça dersleri alır. Öte yandan Fransızca da öğrenir. Ünlü edebiyatçıların birbirinden ilginç meslekleri ◼ Fransızca öğrendiği hocası aslen Polonyalı Hayreddin Bey'dir. Ömer Ferit Kam'ın üzerinde en çok iz bırakan hocası ise Nüzhet Efendi'dir. Babasının yakın arkadaşı olan Nüzhet Efendi'den ders almaya başladığında Ömer Ferit 17-18 yaşlarındadır. ◼ Âgâh Sırrı Levend'ten aktarıldığı üzere Nüzhet Efendi İstanbul şehreminlerinden Rıdvan Paşa'nın babasıdır. Aynı zamanda devrin önde gelenlerinden biri olup Hoca İshak Efendi'nin 'İzhârü'l-Hak' eserini Türkçeye çeviren kişidir. Düşüncenin atlılarından ◼ Ömer Ferit Bey uzun yıllar boyunca cami derslerine devam etti. 1905'te Mustafa Âsım Efendi'den İslami ilimlere dair icazetname, bugünkü ismiyle diplomasını aldı. ◼ Aynı yıl içinde, İran'ın İstanbul elçisi Rızâ Dâniş Han'ın Lahey Barış Konferansı'na dair yazdığı şiiri Türkçeye tercüme ettiği için İran hükümeti tarafından kendine 'Şîr-i Hurşîd' nişanı verildi. Edebiyatımızın Esrarengiz Kalemi ◼ Kam'ın ilk resmi görevi Hariciye Nezareti'nin Tercüme Odası'nda başladı. Öte yandan Sadrazam Said Paşa'nın dileğiyle Beylerbeyi Rüşdiyesi'nde Fransızca öğretmenliği yaptı. Sahib-i Tarih ◼ Ömer Ferit Kam devlet işlerinde gösterdiği hassasiyet ve titizlik, ilmi derinlik ve insani ilişkilerinin düzgünlüğü gibi sebepler vesilesiyle 1902 senesinde Mecidiye Nişanı'na layık görülür. Mecidiye Nişanı nedir? Mecidiye Nişanı, Osmanlı'da ilmiye ve askeriye sınıfına mensup olup üstün hizmet ve başarı gösteren devlet memurlarına verilirdi. Mecidiye Nişanı beratla verilir, nişan sahibinin ölümünden sonra hazineye iade edilirdi. Asıl adı 'Mecidi' olan bu nişan halk arasında 'Mecidiye Nişanı' olarak bilinmektedir. Üzerinde altın harflerle 'gayret, samimiyet ve sadakat' yazmaktadır. İlki 1851'de verilen bu nişanın sonuncusu 1917'de verilmiştir. Sahib-i Tarih ◼ Bir süre sonra Darülfünun'un Türk edebiyatı müderrisliğine tayin edilen Kam, Süleymaniye Medresesi'nde Felsefe Tarihi okuttu, ardından ise Darü'l-Hikmetü'l-İslamiye'ye atandı. ◼ Fakat şerh-i mütün yani metin açıklaması müderrisi olarak üniversiteye geri döndü. Ankara'daki Tetkikat ve Telifât-ı İslamiye Heyeti'nde görev yaptı. 1924'te Darülfünun'da İran Edebiyatı Tarihi okuttu. Ancak Darülfünun'un kapatılmasıyla mesleki olarak boşluğa düştü. Sükut Sureti'nde bir derviş Eğer matlûb ise tekmîl-i zillet Hemen tahsil-i ilme eyle rağbet Kovulduk âkıbet Dârülfünun'dan Budur bize mükâfat-ı fazîlet dizeleriyle ilim ehline reva görülen bu muameleye sitem etmiştir. ◼ Bunun üzerine on yıl boyunca kitaplarıyla münzevi bir hayat sürerek 1936 ile 1941 yılları arasında Maarif Vekâleti Kütüphaneleri Tasnif Komisyonu üyesi olarak çalışır. Derin bir entelektüel ◼ 1943'te Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ne İran edebiyatı profesörü olarak tayin edilir. Ne yazık ki bu yeni görevi bir yıl sonra yakalandığı mide hastalığı nedeniyle çok uzun sürmez. Fikrin çile çeken isimlerinden Ömer Ferit Kam, 21 Mayıs 1944'te, 80 yaşında hayatını kaybeder. ◼ Ankara Cebeci Asrî Mezarlığına defnedilen Ömer Ferit Kam'ın 1890'da Fahri Bey'in kızı Fatma Rukiye Hanım ile olan izdivacından üçü kız, ikisi erkek olmak üzere beş çocukları olmuştur. Bir dava adamı ◼ Ömer Ferit Kam, Şark'ın seçkin irfanıyla Avrupa'nın el değmemiş fikrini harmanlamıştır. Bu yönüyle Tanzimat Fermanı'nın ilanından sonra ortaya çıkan, Doğu ve Batı kültürlerinin anahtar-kilit modeli oluşturduğunu düşünen zümrenin içerisinde yer alır. ◼ Fakat bu yaklaşımıyla Doğu ile Batı arasında kurduğu köprüyü geçmekte zorlanıyordu. Ama Allah'a (CC) olan inancı onun bu yolda kaybolmasını engelliyordu. Kaleminden çıkan şu rubâî onun sırat-ı müstakim üzere olduğunu göstermektedir: Yâ rab, bana Sen âlemi zindan etme İdrâkimi hem hâlet-i nîran etme Mademki îman ile ettin âbâd İklim-i dili küfr ile virân etme Fransız kolonisine karşı çıkan anti-emperyalist düşünür ◼ Peygamber Efendimiz'e (SAV) büyük bir saygı duyan Kam, O'na (SAV) duyduğu muhabbeti yazdığı şiirlerle dile getirmiştir. Bir dönem Tâceddin Dergâhı'nın meşrutasında Ömer Ferit, burada bulunduğu süre içerisinde naat yazmıştır. ◼ 'Vücûd-ı akdesin a'lâdan a'lâ yâ Resûlallah / Cemâlidir tecellîgâh- Mevlâ yâ Resûlallah' diye başlayan naatını 'Ferîd-i bînevâyı defter-i uşşâkına kaydet / Budur senden niyâz- kalb-i şeydâ yâ Resûlallah' mısralarıyla bitirmiştir. ◼ Ancak son beyitte 'kaydet' yargısıyla Peygamber Efendimiz'e (SAV) emir verdiğini düşünerek bu hatasını Mahir İz'e aceleyle düzelttirmiştir. Bunun üzerine naatın son mısrası 'Ferîd-i bînevâyı defter-i uşşâkına geçsin' şeklinde değiştirilmiştir. Naat-ı Şerîf Vücûd-i akdesin a'lâdan â'la yâ Resûlallâh Cemâlindir tecelligâh-ı Mevlâ yâ Resûlallâh Sen ol âyîne-i maʼnânûmây-ı zât- vâhdet'sin Görür Mevlâyı sende çeşm-i bînâ yâ Resulallâh Vücûdun cevheriyle girdi vahdet reng-i esmaâya Ne cevherdir o menşüûr-i tecella yâ Resulallaâh İzâfiyyâta aslâ kalb-i hakbin iltifât etmez Senin zâtında gûyâ Hak Ta'âlâ yâ Resulallaâh Zevaâhir perdesi dîdâra hâil olmasa billâh Yanardı der'akab Sînâ vü Mînâ yâ Resulallaâh Kemâl-i sırr-ı vahdet müncelî iken zât-ı päâkinde Bilinmez hikmet-i esrâr-ı İsrâ yâ Resulallâh Meded kıl tavr-ı temkîninde dursun bu dil-i şeydâ Olur dünyâya karşı yoksa rüsvâ yâ Resulallâh Ferîd-i bîneva da defter-i uşşaâkına geçsin Budur senden niyâz-ı kalb-i şeydâ yâ Resulallâh Osmanlı sultanlarının Peygamber sevgisini dile getirdiği şiirler ◼ Felsefeyle de ilgili olan Ömer Ferit; Hint, Çin, Doğu ve Batı felsefelerine eleştirel bir şekilde yaklaşır. Bir süre 'Voltaire' takma adıyla tanınan François Marie Arouet'e hayranlık duyar ve bu durum yıllarca sürer. ◼ Fikir dünyasındaki dalgalanmalar ruhunun kıyısını dövmeye devam ederken aradığı sükûnu Mevlânâ'da bulur. Onun Mesnevî'sini zevk alarak bir nefeste okur ve Mesnevî'ye duyduğu hayranlık üzerine şiirler kaleme alır. Yegâne şems-i Hüdâ'dır Cenâb-ı Mevlânâ Hulûs-ı kalb ile kıl intisâb-ı Mevlânâ Tarîk-i aşk-ı ilâhide rehberin olsun Kitâb-ı pencğm-i Hak'tır kitâb-ı Mevlânâ Son mısraını Molla Câmi'nin 'Peygamber değil, fakat kitabı var' sözünden hareketle yazar. ◼ Ömer Ferit, elinde olmaksızın hep kötü ihtimalleri düşünüp vehmederdi. Hâlbuki ilim dünyasında hatırı sayılır biri hâline gelmişti. Evlatları da hayırlı çıkmış, babalarını başları üzerinde tutuyorlardı. İşte, 'Cezbe' manzumesi onun bu hâlet-i rûhiyesinin kalıba dökülmüş hâliydi. ◼ Hem Türkçe hem de Farsça şiirler kaleme alan Ömer Ferit, şiirlerinde 'Ferid' mahlasını kullanmıştır. Eserleri: ▶ Türehhat (ilk şiirleri) ▶ Şiir Defteri ▶ Âsâr-ı Edebiyye Tetkîkatı Dersleri ▶ Şerh-i Mütûn Ders Notları ▶ İran Edebiyatı Tarihi ▶ Afgan Şairleri ▶ Felsefe Lügatçesi ▶ Dinî Felsefi Muhasebeler ▶ Vahdet-i Vücûd ▶ Eski İran'da Felsefe ▶ Hall-i Mesele-i Tabiat ve Emile Boirac'tan çevirileri (Mebâdi-i Felsefeden İlm-i Ahlak ve İlm-i Mâ Ba'de't-tabîa) Sömürge imparatorluğunun son varisi ◼ Akif ondaki cevheri görüp onu yazmaya teşvik etmiştir, onu edebiyat mecrasına 'hâkim' diye tanıtmıştır. 🔹 Bir gün Mehmet Akif, Ferid Bey'le La Martin'in Meditasyon Poetik'ini okurken 'Cenab-ı Hak' isimli, manzumesine hayran kalmışlar. Mehmet Akif, bu manzumenin Türkçe tercümesi olmaması dolayısıyla hayıflanmış. Bunun üzerine Ferid Bey, şiirin ana dilindeki anlamını koruyarak manzumeyi Türkçeye tercüme edip bir mektupla Mehmet Akif'e göndermiştir. 🔹 Mehmet Akif onun yazılarını okumaktan hem hoş sohbetinden keyif almıştır. Onun hoş sohbetine ithafen 'Ferid Bey, sen kitap okuma! Kitap okumak senin feyzine engel olur! Sen yalnız düşün ve düşündüklerini söyle!' demiştir. ◼ Ömer Ferid, Beylerbeyi'ndeki babadan kalma evini satmış ve karşılığında bin lira almıştı. Bu para ona parasızlık kadar büyük bir sıkıntı vermişti. Parayla ne yapabileceğini danışmak üzere günaşırı Eşref Edip Bey'in idarehanesine gelirmiş. Sonunda bir dostunun tavsiyesiyle tahvilata alarak bu kaygıdan kurtulmuş. ◼ Yayımlanan yazılarındaki küçük imla hataları Ömer Ferid'in günlerce üzülmesi için yeterli bir sebep hâline gelirmiş. 🔹 Ömer Ferid'in en yakın dostu Mehmet Akif imiş. Hatta Mehmet Akif ona komşu olabilmek için Sarıgüzel'deki evini bırakıp Beylerbeyi'ne taşınmıştı. Dahası Ferid Bey'in Darülfünun'da yok yere kadro dışı bıraktıklarını öğrenince bunun liyakate saygısızlık olduğunu düşünerek kendisi de Darülfünun'dan istifa etmiştir. 🔹 Safahat'ın üçüncü kitabının sonunda Ferid Bey'in 'Enîsi ruhum Akif'e' diye başlayan üç sayfalık bir takrizi yani Safahat'ı öven yazısı bulunmaktadır. 🔹 Mehmet Akif, dil tartışmaları dolayısıyla yazdığı bir makalede tarihin tekerrürden ibaret olduğu görüşüne katılmış ve bu önermeyi Ömer Ferid'in 'Dünya bir tiyatrodur ki yalnız oyuncuları değişir, yoksa oyunlar aynıdır.' sözüyle destekler. 🔹 Mehmet Akif Mısır'dayken oğlu Âsım'a yazdığı bir mektupta da ona Ömer Ferid'in sözleriyle sesleniyor: 'Bu seneki Ramazan, daha öncekilerden hayli farklı bulunsa gerek, eski oruç ayları âbidler için olduğu kadar fâsıklar için de zevkliydi. Câmilerin içi hafızlarla, vaizlerle, huşu içinde ibadet eden kimselerle dolu olduğu gibi, avlusu da sergilerle, nefis sanat eserleriyle süslenirdi. Ferid'in dediği gibi ibadetin de zevki vardı, fıskın da…' 🔹 Ömer Ferid, Mehmet Akif ile aralarında geçen muhabbetin tespiti olsaydı bunun koca ciltlik bir kitap meydana getireceğini söylerdi. ◾ Edebiyatımızın 'Beş Hececi' şairlerinden Orhan Seyfi Orhon, düşünür ve büyük muallim Ömer Ferit Kam'ın vefatı üzerine şu satırları kaleme almıştır: Eski Dârülfünün'umuzun 'şerh-i mütun' müderrisi Ferit Kam'ı kaybettik. Onunla divan şiirinin lafız mânâ sırları artık tabiatın sırları arasına karıştı. Mısırlıların mumyaları gibi eski bir medeniyetin bu sanat düğümlerini çözemeyeceğiz. Ferit Kam'ı bugünkü tahsil sistemimiz yetiştiremez. O bir devrin mütefekkir ve estet tipiydi, bugün onun bildiklerini öğrenecek ne vasıtalarımız vardır, ne de öğrenmeye merak edenimiz. Ferit Kam medrese ilmine, Avrupa kültürünü eklemiş, Arapça ile Farsça gibi eski Türkçeyi ve Fransızcayı öğrenmiş, divanları, tasavvuf kitaplarıyla, garp felsefe fesiyle bir arada okumuş, pek çok şey bilen ve bildiklerinden pek az faydalanan bir adamdı. Kafasının bir tarafı Muhiddin-i Arabi ile, bir tarafı Bîdil'e, bir tarafı Volter'le, bir tarafı da Bâki efendi ile muasırdı. Bazen şerh yazar, bazen hicviye söyler, bazen edebi tetkikler yapar, bazen de ders okuturdu. Eski medresenin allame tipi budur: Her şeyi bilir, fakat bir tek şeyle uğraşmaz. Vaktiyle, Beylerbeyi Rüşdiyesi'nde benim (ilm-i eşyâ) hocamdı. Şimdiki fizik veya tabiat bilgisi dersi. Bu gün, onun için eski devir örneği diyoruz, o gün sivri sakalıyla Frenk derdik. Sınıfa gelir, dersinin sınırları içine giremez, kafasına bir şey takılır, bir hadisi veya ayeti şerhetmeye başlar, sonra da neden şimşek çaktığını anlatırdı. O sırada bizim için her hâliyle o kadar yeniydi ki bir gün onun da eski insanlar zümresine karışacağını söyleseler inanmazdım. Cemiyetin bir türlü onu hazmedemeyeceğini sanıyordum. Hâlbuki kendi hayatımda bile mâzi oluşunu gördüm. Ne kadar değiştiğimizi bundan anlamalı! Asıl, Ferit Kam ile kaybettiğimiz şey Türk şiirinin lafız ve mânâ hünerleridir. En çok Baki'yi seviyordu. Çünkü en çok bu türlü hünerleri yapan odur. Onunla konuştuğum zaman anlıyordum ki biz Divan şiirinin sathını bile görmüyoruz. Bir çizgisini görüyoruz, Ona bakarak bu üstatların büyüklüğünü ölçmeye çalışıyoruz. Biz mısralara gözlerimizle bakıyorduk, o mikroskopla. Her beytin, her mısraın, her kelimenin içinde nasıl bambaşka bir âlem vardı. Ferit Kam'ın kusuru şudur: O da eskiler gibi, ilmin satırda değil, sadırda olduğuna inanmıştı. Bildikleri şeylerin hepsini tertip ve tasnif edip bir esere yerleştirmedi. Bunlar dağınık notlarından ve konuşmalarından ibarettir. Ferit Kam'la filozof, nüktedan, mütefekkir, şair, âlim birisini kaybettik. Fakat biz bugün felsefeye, ilme, fikre, hatta şiire bile o mânâyı vermiyoruz. Ondan kalan şey birkaç nükte ve mazmundur. Onu tanıyanlar sadece bu nükte ve mazmunları tekrarlayacaklar ve bununla çok sevdiği Bâki'nin şu güzel misrâının doğruluğu bir daha anlaşılacak: Baki kalan bu kubbede bir boş seda imiş!