İstanbul'un rengarenk 4 çiçek motifi

Menekşe motifi, 16.yüzyıldan başlayarak 18.yüzyıla kadar kitap sanatlarında kullanılmıştır. Yarı stilize olarak yapılmış ilk örnekleri, Şehzade Mehmed'e ithaf edilen 1540 tarihli ve dönemin başnakkkaşı Kara Memi'nin eseri olduğu söylenen Kırk Hadis'te yer alır. Kara Memi'nin imzasının yer aldığı ve Kanuni Sultan Süleyman'ın ''Muhibbi'' mahlası ile hazırlanan kitapta, 1689 tarihli Topkapı Sarayı'nda yer alan murakkada, yine aynı tarihlere denk gelen 1687 tarihli ''Silsilename-i Osmaniye'' adlı padişah portreleri kitabında menekşe motifine ve menekşe ile birlikte bir arada resmedilmiş diğer motiflere rastlanır. Menekşe, kitap sanatlarındaki saltanatını 18.yüzyılda Ali Üsküdari'ye ait Gazeller şiir kitabında sürdürmüştür. Ayrıca Topkapı Sarayı Kütüphanesi'nde yer alan 1740 tarihli Çakeri imzalı lake cilt kapağı üzerinde ve İÜK, T.5461'de yer alan vazonun içinde, lale ve karanfillerde birlikte kullanılmıştır. Geleneksel sanatların kitap dışında kalan dallarında da kullanılan bu motife, en çok çini sanatımızda, genelde duvar panolarında ya da süpürgelik olarak tabir edilen çini karolarda, vazo içinde ve yanında yer verilmiş kompozisyonlarda rastlanmaktadır. Doğadaki yapısına bağlı olarak çinilerde aynı şekilde işlenen bu motifin renk skalası doğal rengi ile örtüşmektedir. Klasik ve tanınır bir yapıya sahip olması, stilize edilerek kullanıldığında da tanınmasını mümkün kılmaktadır. Takkeci Camii, Üsküdar Atik Valide Camii, Edirne Selimiye Camii'nde kullanılan çinilerdeki halleri, ilk akla gelen örneklerindendir. Geç dönem kalem işi uygulamalarımızda nadir olarak kullanılsa da, Topkapı Sarayı Harem Dairesi odalarında, tavan ve duvar bezemelerinde örnekleri mevcuttur. İstanbul'u bezeyen çiçeklerden olan menekşe motifi, edebiyatımızda da kullanılan bir çiçektir. Divan edebiyatımızda her çiçeğin bir tarifi ve anlamı olduğu gibi menekşe motifi de bu bağlamda değerlendirilmiştir. Türk şiirinde sevgilinin saçı, kakülü, zülfü olarak değerlendirilen menekşe edebiyatta, her tür hava şartına dayanıklı olması, bitki olarak şartları gereği taç yapraklarının yere eğik olması, boyunun kısalığı, taç yapraklarının eğik ve zülfe gibi kıvrımlı olması ve en önemlisi de renkli yapısı sebebiyle kullanılmıştır. Menekşe için, divan edebiyatındaki kullanımı ile ''Aşkın Çiçeği'' dersek bir hata yapmış olmayız. Türk şiirinde sevgilinin saçı, kakülü, zülfü olarak değerlendirilen menekşe edebiyatta, her tür hava şartına dayanıklı olması, bitki olarak şartları gereği taç yapraklarının yere eğik olması, boyunun kısalığı, taç yapraklarının eğik ve zülfe gibi kıvrımlı olması ve en önemlisi de renkli yapısı sebebiyle kullanılmıştır. Menekşe için, divan edebiyatındaki kullanımı ile ''Aşkın Çiçeği'' dersek bir hata yapmış olmayız. Aynısefa çiçeği, halk arasında ayçiçeği olarak adlandırılan ya da günebakan denilen bitki gibi gün boyu güneşi takip etmesi nedeniyle ''calendula'' adını almıştır. Latince çeviri yapıldığında çiçeğin adının, bizdeki karşılığı ile ''ayn-ı sefa'' olduğu görülmektedir. Menekşe gibi doğaya uyumlu ve her hava şartına dayanıklı olan bu çiçek, İstanbul coğrafyasının hemen hemen her mekanında yetişmektedir. Doğada serbest halde yetiştiği gibi bahçelerde de süs bitkisi olarak kullanılmaktadır. Osmanlıcada ''Koyungözü'' olarak bilinen aynısefa, Osmanlı sanatında da stilize ve yarı stilize halleri ile kendine yer edinmiştir. Kendine has duruşu ve rengi nedeniyle stilize çizimlerde bile fark edilen bu çiçek, tek sap üzerinde küçük yapraklarının aşağıya doğru şekil almasıyla resmedilmiştir. Karakterli yapısı ile her desen içinde ayırt edilebilir. Hem doğadaki hali hem de bahçelerde yetiştirilen hali ile çokça görülmesi sanatkarların dikkatini çekmiş ve bu motif kitap sanatkarlarımızdan çinilerimize kadar geniş bir yelpazede kullanım alanı bulmuştur. Kara Memi'nin 1566 tarihli Muhibbi Divanı'daki halkarlarda yarı stilize olarak işlenmiş, 1687 tarihli Padişahlar Albümü'nde ve 1727 tarihli Ali Üsküdari'nin Gazeller Albümü'nde ise doğala daha yakın natüralist tarz kullanılmıştır. Kitap sanatlarında yalın veya katmerli olarak işlenirken, Çini sanatında oldukça az rastlanan bu motife, Topkapı Sarayı, Üsküdar Atik Valide Camii ile Ayasofya Kütüphanesi'nde rastlanmaktadır. Lale, gül, karanfil, nergis gibi sanatımızın en çok kullanılan motiflerinden olan bahar dalı motifi, çiniden kalem işine, minyatürden tezhib sanatımıza kadar tüm alanlarda karşımıza çıkar. Kiraz, erik, badem, şeftali, elma ağaçlarının çiçeklenmiş dalları olarak yorumlanmış ve sanatımızda kullanılmıştır. 16. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanmış olan bu motifin hangi meyve ağacının dalı olduğunu söylemek zordur. İlkbahar ayının doğaya yansıyan coşkusu olan çiçek açmış meyve ağaçları görüntüsü, sanatçılar tarafından yorumlanarak sanatın her alanında kullanılmış, genel görünümü nedeniyle de bahar dalı adı ile anılır olmuştur. Bahar dalı, diğer sanat dallarında olduğu gibi kitap sanatlarında da en fazla kullanılan motiflerden biridir. En erken örnekleri, Kanuni Sultan Süleyman'ın başmüzehhibi ve tezhib sanatında ilk defa yarı stilize çiçeklerin uygulayıcısı olan Kara Memi'nin eserleridir. Bahar dalı, 1546 tarihli imzasız Kur'an-ı Kerim'in serlevhasında siyah zemin üzerinde yer alır. Kara Memi'nin imzasının bulunduğu 1566 tarihli İstanbul Üniversitesi'ndeki Muhibbi Divanı'nın serlevhasında ve halkarlarında çeşitli çiçeklerle birlikte kullanılmıştır. 16. yüzyılın ortalarına ait Kırk Hadis'in (TSMK, EH.2851) lake cildinin iç kapağı, çiçeklerle adeta bir cennet bahçesi görünümündedir. Altın zemine yapılan çiçeklerin arasında bahar dalları da yer alır. Topkapı Sarayı Sünnet Odası, Sultan Ahmed Camii, I. Ahmed Kütüphanesi duvarlarında yer alan bahar dalı, çini pano örnekleri arasında en önemli olanlarındandır. Bahar dalı motifi, çinide olduğu gibi III. Ahmed Yatak Odası'nın ahşap dolap kapaklarının içindeki kalem işi örneklerinde ve bu odanın merkezine yerleşmiş olan şöminenin külahının sağ ve solunda simetrik olarak çini karolar ile kompoze edilmiş şekilde yer alır. İmparatorlukların çiçeği olarak tanımlanan erguvan, bugün İstanbul ve Boğaziçi'nin simgesi haline gelen son derece güzel ve kokulu çiçekleri olan bir ağaçtır. Asillerin rengi olan mor renkte çiçekler veren bu ağaç, yüzyıllardan beri Boğaziçi'nde baharın müjdecisidir. Taç yapraklarının kırmızı, özellikle de eflatun ve eflatunun değişik tonlarında olması, erguvanın divan şairlerince şaraba benzetilmesine sebep olmuştur. Bitkinin özelliklerinden alınan ilhamla erguvan çiçeği şiirlerde, kadeh, yaş, kan, ateş, dudak, yüz, yanak, yara, yara izi, dil, boy, vücut, sevgili ve aşık benzetmelerinde kullanılmıştır. 'Erguvana şiir söyleme, anlatmazsın. Kendisi şiir. Gör ve duy, kafi.'

İstanbul'un rengarenk 4 çiçek motifi

MENEKŞE